Geschiedenis en nostalgie

In 1860 aanvaardde Robert Fruin het professoraat in de vaderlandse geschiedenis te Leiden. In de eeuw die daaraan vooraf ging, had het begrip vaderlandse geschiedenis zijn inhoud en gevoelswaarde gekregen en het zou die tot de jaren zestig van deze eeuw behouden - alle historiografische debatten en geschilpunten ten spijt. De hier gebundelde negen opstellen gaan hoofdzakelijk over de Nederlandse geschiedschrijving tussen 1860 en 1960. Sommige richten zich expliciet op het werk van een bepaald historicus, andere behandelen thema's en/of tijdvakken uit de vaderlandse geschiedenis als de Opstand, de Gouden Eeuw en de Patriottenbeweging. De proloog beschrijft in vogelvlucht de opkomst van de vaderlandse geschiedenis, de epiloog schetst de historiografische ontwikkelingen na 1960 toen het nationale (en verzuilde) kader van geschiedschrijving zijn vanzelfsprekendheid begon te verliezen. De ontwikkelingen in de Nederlandse historiografie lopen in veel opzichten parallel aan die van de geschiedschrijving van de omringende (grote) mogendheden. Toch heeft het begrip vaderlandse geschiedenis in Nederland een nostalgische gevoelswaarde gekend, die men niet - of niet in die mate - aantreft in het buitenland. Ze lijkt eigen aan een geschiedschrijving van een kleine natie met een groot verleden en is terug te voeren tot het omvangrijke debat over de neergang van de Republiek in de achttiende eeuw. Die herkomst zou de vaderlandse geschiedschrijving tot diep in de negentiende eeuw blijven achtervolgen. Het ging in die nostalgische stemming en ervaring niet louter om een heimelijk terugverlangen naar verloren grootheid. Tegelijkertijd groeide namelijk het besef dat de afstand tot dat verleden onoverbrugbaar groot was geworden. Evenals in de letterkunde probeerde men in de geschiedschrijving het machtsverlies gedeeltelijk te compenseren door het karakter van een kleine natie een morele superioriteit toe te schrijven.