Sinds de vroegste heugenis hoort muziek bij de mens. In Europa betreft die oudste muziek het gregoriaans: een repertoire dat eeuwenlang uiting gaf aan het geloof, maar ook aan prestige, onafhankelijkheid, trots, didactiek en commercie. Het gregoriaans vormde de bodem voor andere muziekstijlen. Maar bovenal is het een spiegel voor ontwikkelingen in geloof, kunst en muziek. De vele snippers, vellen, manuscripten en drukwerken in het relatief kleine grondgebied van de Lage Landen laten zien hoe de muziek in zoveel verschillende handen zoveel verschillende uitingsvormen kreeg. Zo konden kloosters aan dezelfde Amsterdamse gracht totaal andere muzikale tradities volgen, kreeg een Hollandse heilige als Jeroen van Noordwijk keer op keer nieuwe gezangen en werden op dezelfde Delftse drukpersen zowel gregoriaanse als protestantse zangboekjes gedrukt. Het gregoriaans in Nederland is een verhaal van doorgeven, aanpassen, samenvoegen, verliezen en heruitvinden: een levende traditie, die tot op de dag van vandaag doorgaat. In Duizend jaar doorgegeven maakt musicoloog Rens Tienstra een verkenning van het gregoriaans in Nederland aan de hand van een brede selectie bronnen. Van twaalfde-eeuwse fragmenten tot twintigste-eeuwse zangboeken; van unieke composities tot massaal drukwerk voor scholieren. Tienstra duidt de muziek, belicht de historische en religieuze context en legt dwarsverbanden tot andere kunstvormen. Nieuwe inzichten en een grote hoeveelheid voor het eerst ontgonnen bronmateriaal geven daarbij een ongekend inzicht in dit ‘eeuwige repertoire’.
Rens Tienstra (1988) is componist, dirigent, musicoloog en programmeur. In 2020 promoveerde hij magna cum laude op de melodische overlevering van het gregoriaans in Laaglandse bronnen, die hij ontsluit middels onderzoek, uitvoering en publicaties.
Woord vooraf 7
Inleiding. Eeuwigheid en ogenblik 9
1 Het gregoriaans in Nederland. Een pluriform erfgoed 12
2 In medias res. De fragmenten van de Paulusabdij 23
3 ‘Een scheut van zijn wortels komt tot bloei’. Het Liber generationis 31
4 Heilig hergebruik. Composities voor heiligen 45
5 Hollende apostelen en heilige graven. Het missaal van Hellum 57
6 Klagen in het duister. Laaglandse Lamentaties 71
7 Eerste onder de zangboeken. Het ‘Pontificale van Sinte Marie’ 81
8 Het geselen der engelen. Gregoriaans in tijden van pest 93
9 ‘Doer sonderlinghe lieft die ic heb ghehad …’. De gregoriaanse tradities van de Moderne Devotie 111
10 In de schoot van Abraham. Verbanden tussen het gregoriaans en de Devote literatuur rondom het sterfbed 131
11 Zingend gedenken. Het graduale van de Haarlemse Augustijner Heremieten 147
12 Een muzikaal retabel. De Johannes-officies van ’s-Hertogenbosch 157
13 ‘Die noten van Delft en geen andere’. Stadscantuales 169
14 ‘Naer de troubele tijden’. Gregoriaans in de zeventiende en achttiende eeuw 179
15 Een eregalerij in een voetnoot. De ‘Vaderlandsche zangboeken’ van monseigneur Graaf 189
16 ‘Haec dies’. Één gezang, duizend jaar gezongen 199
Nawoord 214
Verklarende woordenlijst 216
Bronnen 219
Bijlage 1 Liber generationis volgens Matteüs en Lucas 231
Bijlage 2 Tekstselectie in Laaglandse lamentaties 235
Bijlage 3 Index van Utrecht, ub, hs. 400 238
Bijlage 4 Transcripties ‘Hec est preclarum vas’ en ‘Peccatis nostris’ 249
Bijlage 5 Vier Devote bronnen m.b.t. rituelen rondom het sterven van conventsleden 251
Bijlage 6 Teksten van de gezangen voor de Johannes-officies van Missio en Reversio 252
'[...] In een schitterend uitgegeven studie vol kleurrijke afbeeldingen biedt Rens Tienstra de lezer een chronologisch muziekhistorisch overzicht van het gregoriaans in Nederland in zestien hoofdstukken, inclusief zes bijlagen met indices en een selectie teksten van gezangen. [...] De auteur legt in het laatste deel van zijn studie uit hoe ook in Nederland de negentiende-eeuwse Europese heropleving van de middeleeuwen zijn weerslag had. [...] Tienstra beschrijft met heldere pen en op pakkende wijze hoe het gregoriaans, ontstaan in een vergane wereld zonder duidelijk gemarkeerde landsgrenzen, zich in Nederland verder zou ontwikkelen, met daarbij zijn eigen kenmerken en tradities.' - Babette Hellemans in BMGN - Low Countries Historical Review, Vol. 140 (2025)
'[...] Duizend jaar doorgegeven is echt een boek voor de muziekliefhebber die verder wil kjken dan de gewone, bekende gegevens over muziek. [...]' - M. Seijbel in De Waarheidsvriend 17 okt. 2024
'“23 juli 1568, de Lage Landen staan in brand.” Je verwacht het misschien niet als je een boek openslaat over de geschiedenis van het gregoriaans in Nederland, maar met zo’n openingszin zit je toch meteen op het puntje van je stoel. En in de daaropvolgende alinea’s houdt Rens Tienstra deze spanning goed vast, alsof het een historische thriller betreft. [...] Rens Tienstra is een jonge, toonaangevende expert op het gebied van het gregoriaans, die zich ook vol enthousiasme inzet voor het behoud van deze muzikale erfenis. [...] Tienstra’s onmiskenbare kracht is dat hij zijn imposante kennis en deskundigheid weet te koppelen aan zo’n vlotte pen dat het ook gewoon nog leuk is om te lezen. [...] Tienstra laat overtuigend zien dat gregoriaans geen dode en monotone muzieksoort, maar juist een levende, veelkleurige traditie is, die in verschillende tijden en streken weer heel eigen interpretaties kreeg. Een traditie om te koesteren, veel meer dan we nu doen als katholieke Kerk.' - Anton de Wit in Katholiek Nieuwsblad nr. 36 (2024)
'[...] Het was muziek die permanent in ontwikkeling was, en in dit boek wordt op heldere wijze de geschiedenis van de gregoriaanse muziek in de Nederlanden in kaart gebracht. [...] - Historisch Nieuwsblad nr 9 (2024), p. 92
'[...] is dit een zeer welkome uitgave voor geïnteresseerden in het Gregoriaans. Van harte aanbevolen.' - Ruud Hoogenboom in KDOV-blad zomer 2024, p. 36-38
'[...] In Duizend jaar doorgegeven verkent musicoloog, dirigent en componist Rens Tienstra een heel stuk van dat vergeten en onontgonnen repertoire uit Nederland en schetst hij een bijzonder rijke traditie van meer dan tien eeuwen, van regio's en van uitvoeringspraktijken. Hij schrijft een interessant verhaal van doorgeven, aanpassen, samenvoegen, verliezen en heruitvinden. [...] Het verkenningswerk van Rens Tienstra levert een boeiend stuk muziekgeschiedenis op, de geschiedenis van een levende traditie, van de allereerste middeleeuwse bronnen, [...]' - Jaak van Holen in Kunsttijdschrift Vlaanderen, 2024
'[...] In dit boek maakt Rens Tienstra aan de hand van vele uiteenlopende voorbeelden duidelijk dat 'het’ gregoriaans niet bestaat omdat het een grote verscheidenheid aan stijlen, uitvoeringspraktijken en genres kent.[...] Wie de moeite neemt om dit boek te lezen, zal aan de hand van de genoemde en besproken muzikale bronnen veel kunnen leren over de intenties van gregoriaans.' - Evert van der Veen in Bazarow 3 juni 2024
'[...] Rens Tienstra schreef een boek dat zijn plaats naast dat van Hélene Nolthenius ten volle verdient. Hij is een voorvechter van het behoud van de gregoriaanse muziek in de katholieke eredienst. Meer kennis en begrip van oorsprong en achtergronden van het gregoriaans kunnen daarbij helpen. Het is geen ‘dode muziek’, maar berust op een levende traditie die in alle katholieke gebieden zijn eigen regionale vorm kreeg. Notenapparaat en literatuuropgave zijn zeer uitgebreid, waarbij een verklarende woordenlijst achterin ervoor moet zorgen dat het niet al te specialistisch wordt. [...]' - Gerard Scheltens in Luister jan-febr. 2024
Vermeld in: Tijdschrit Oud-Utrecht okt.2024