Verboden en getolereerd

'Gij braadt heden een gans', riep Johannes Hus, de bekende Boheemse voorloper van de Reformatie, vanaf de brandstapel, 'maar over 100 jaar komt er een zwaan.' Die zwaan, zo interpreteerde men later, was Luther. En zo werd de zwaan in Nederland en Oost-Friesland het symbool voor de lutherse kerk. Verboden en getolereerd beschrijft de geschiedenis van de lutheranen in het gewest Gelderland tijdens het ancien régime. Aanvankelijk werden lutherse diensten verboden door de overheid. In Nijmegen en Arnhem werden lutherse diensten verstoord en de predikanten verbannen. In een inleidende hoofdstuk beschrijft Van Manen de positie van de lutheranen in de Republiek en licht toe waarom de lutherse richting in de Nederlanden weinig weerklank vond. Zonder steun van de machtige 'moedergemeente' in Amsterdam hadden de meeste Gelderse gemeenten zich niet of nauwelijks kunnen handhaven. Aan het einde van de zeventiende eeuw nam de vervolging af en werden lutheranen gaandeweg getolereerd. Steeds minder werden zij beschouwd als 'vreemdelingen en bijwoners'. In de loop van de achttiende eeuw ontvingen de lutherse gemeenten zelfs subsidies van locale en gewestelijke overheden.    

'[De twee boeken] geven een boeiende kijk op de geschiedenis van onze kerk, niet alleen voor liefhebbers van historie maar ook voor hen die zo goed weten wat luthers is. Onze huidige opvatting van wat "echt luthers" is wijkt fors af van de praktijk van voorgaande eeuwen.' Jan H. Vos in: Elk Kwartaal, 9 (2001) 1/2, p. 15, 19

'De studie van Van Manen, die berust op grondig en intensief archiefonderzoek en die zeer aangenaam is geschreven, vult een lacune op in de kerkgeschiedenis van de Republiek. Een tot nu toe verwaarloosd hoofdstuk: de Lutherse Kerk in Gelderland, is door de auteur op degelijke wijze beschreven en geboekstaafd. Het werk is sober doch doeltreffend geïllustreerd en bezit een uitvoerige index van persoonsnamen, die ook de namen in de noten niet buitenspel laat.' M.Evers in: Bijdragen en Mededelingen Gelre XCII (2001), p. 261-263

'Op boeiende wijze heeft Van Manen een stuk kerkelijke geschiedenis beschreven dat boven de regionale kerkgeschiedenis uitgaat. Er mag derhalve grote waardering zijn voor zijn inzet en voor het resultaat daarvan. Eens te meer is duidelijk gemaakt hoe essentieel en hoe boeiend het onderzoek van de primaire bronnen is.' H.J. Selderhuis in: Numaga XLIX (2002), p. 114-116

Verder gesignaleerd in: Dutch Review of Church History 82 (2002) 1, p. 191-193; Genealogie (2002) 8, p. 25; Spiegel Historiael 36 (2001) 11/12, p. 514; Centraal weekblad, 11-05-2001; De Gelderlander, 15-06-2001; NBD Biblion, 17-08-2001; Nederlands Dagblad, 18-08-2001; Barneveldse Krant, 21-04-2001; Cd-rom Leesidee 2000-2005.