Verdrag en Tractaat van Venlo

Op 7 september 1543 deed hertog Willem V van Kleef, Gulik en Berg afstand van zijn aanspraken op het landsheerlijk gezag over Gelre en Zutphen ten behoeve van keizer Karel V. Vijf dagen later erkenden de Staten van Gelre en Zutphen Karel als hun rechtmatige landsheer. Voor Gelre en Zutphen vormden de gebeurtenissen die in het legerkamp van Karel V plaatsvonden - respectievelijk bekend als het Verdrag en het Tractaat van Venlo -, het einde van de bijna een eeuw durende pogingen van de eigen landsheren om de onafhankelijkheid te bewaren. De strijd tegen incorporatie in de zich steeds verder uitbreidende personele unie van de Bourgondische, later Habsburgse Nederlanden, had veel mensenlevens en geld gekost. Verdrag en Tractaat van Venlo betekenden een keerpunt: op het slagveld van Venlo had Karel V voorgoed overwonnen. Hij hield zich niet aan zijn belofte de aloude 'privilegiën, friheiden ende gerechtigheiden' van Gelre en Zutphen te respecteren. De gewesten kregen te maken met een stadhouder en een centrale regering in Brussel, waardoor weinig beslissingen meer door de Staten van Gelre en Zutphen zelf genomen konden worden. Ook in een breder politiek kader was de vrede van grote betekenis. De 'Zeventien Nederlanden' kwamen nu voor het eerst onder één bestuur. Karel V voerde een krachtige centralisatiepolitiek op wetgevend, bestuurlijk en rechterlijk gebied en verenigde de Nederlanden zo tot één gebied en tot één natie in aanzet. In de herdenkingsbundel van de provinciaal-historische vereniging Gelre belichten Nederlandse en Duitse historici vele aspecten van 'Venlo 1543': de rol van hertog Willem V en de onder zijn bewind staande Nederrijnse gebieden, de juridische aanspraken van Karel V op de Gelderse hertogelijke waardigheid, de rol van landvoogdes Maria van Hongarije in de strijd om Gelre, de voorgeschiedenis van Gelres onderwerping aan Karel V, de betekenis van de inlijving van Gelre-Zutphen in het Habsburgse statencomplex in de Nederlanden, de bestuurlijke (re)organisatie van Gelre na 1543, het 'Nachleben' van het Tractaat van Venlo als 'fundamentele wet' van Spaans en Oostenrijks Gelre, de kerkelijke en godsdienstige verhoudingen in Gelre vóór en na 1543, de cultuur in Gelderland aan de vooravond van het Verdrag, de anti-Gelderse historieliederen uit de slotfase van de strijd en ten slotte de genese van het Tractaat van Venlo zelf met een nieuwe tekstuitgave.    

Inhoud: O. MOORMAN VAN KAPPEN, Ter inleiding. De vrede van Venlo (1543): keerpunt in de geschiedenis en sluitstuk van een consequent volgehouden politiek   WILHELM JANSSEN, Der Länderverbund Jülich-Berg-Kleve-Mark-Ravensberg im geldrischen Erbfolgestreit, 1537-1543   P. VAN PETEGHEM, '... El ducado de Güeldres, que le (Carlos i) pertenecía'. Inleidende beschouwingen bij de rechtsvraag   L.V.G. GORTER-VAN ROYEN, Maria van Hongarije en de strijd om Gelre   M. VAN DRIEL, Gelre vóór 1543   JÖRG ENGELBRECHT, Die Bedeutung der Inkorporation Gelderns in das Habsburger Reich   WIL VAN DE PAS, Tussen centraal en lokaal gezag. De bestuurlijke organisatie van Gelre in transitie (1543-1581)   A.M.J.A. BERKVENS, 'In wesen sal het Tractaet van Venlo onderhalden worden ...'. Het Tractaat van Venlo als fundamentele wet van Spaans en Oostenrijks Gelre, 1580-1794   J.H.J. GEURTS/J.A.E. KUYS, Kerkelijke en godsdienstige verhoudingen in Gelre vóór en ná 1543   P.J.A.N. RIETBERGEN, Cultuur in Gelderland aan de vooravond van het Verdrag van Venlo   PIETER VAN WISSING, 'Kinders, ic weet secreet goet en rijkdom'. Maarten van Rossem voor Leuven. Anti-Gelderse historieliederen uit het Antwerps Liedboek (1544)   FRANK KEVERLING BUISMAN, Het Tractaat van Venlo, 12 september 1543. Inhoud, ratificatie en overlevering   FRANK KLEVERLING BUISMAN, Het Tractaat van 12 september 1543. De tekst