Van standspolitiek naar partijloyaliteit

Met de grondwetsherziening van 1848 werd een nieuw kiesstelsel ingevoerd: het absolute meerderheidsstelsel, ook wel districtenstelsel genoemd. Over de Tweede Kamer-verkiezingen die daarna gehouden werden, is nauwelijks iets bekend. Het historisch onderzoek heeft zich namelijk vooral gericht op 'Den Haag' en de ontwikkeling van de politieke partijen. Die verkiezingen bieden echter een interessante gelegenheid om de beleving van politiek van een andere kant te bekijken. Van de kant van bijvoorbeeld de kiesgerechtigde landbouwers en middenstanders. Welke overwegingen speelden door hun hoofden wanneer zij hun stembiljet invulden? Waren dat regionale belangen, godsdienstige overwegingen of de wensen van vooraanstaande locale grootheden? De wijze waarop met verkiezingen werd omgegaan, veranderde sterk tussen 1848 en 1887. In de eerste decennia na de invoering van het direct kiesrecht in 1848 stond de onafhankelijke kiezer hoog aangeschreven. Deze kiezer moest rationeel en in alle rust overwegen wie van de kandidaten het best het algemeen belang kon behartigen. Na 1870 werd de ideale kiezer echter een partijganger die zich achter een vaandel schaarde en daar openlijk voor uitkwam. Deze veranderde manier van omgaan met kiezers is een van de belangrijkste thema's in dit boek.    

'Het proefschrift van Ron de Jong (...) geeft veel boeiende inkijkjes in het wonderlijke politieke leven van die tijd. Vooral de conservatieve stroming, door de meeste geschiedschrijvers nogal neerbuigend en achteloos behandeld, komt uit de verf. De Jong laat zien dat de echte partij-activiteiten van baron Du Tour van Bellinchave ver uitstaken boven wat liberalen en anti-revolutionairen in die tijd deden.' J.J. Lindner in: de Volkskrant 3-12-1999

'De auteur is in zijn opzet geslaagd. Gedetailleerd passeren de politieke ontwikkelingen de revue. Stellingen worden met voorbeelden onderbouwd en sommige thesen van anderen worden aangevallen. Ook daarbij ontbreekt de argumentatie niet. De hoofdstukken zijn in ruime mate voorzien van voetnoten.' M.A. de Winter in: Holland 32 (2000) 5

'Weliswaar leidt De Jongs onderzoek niet tot een radicale herziening, maar wel tot een gedetailleerde invulling en een duidelijke nuancering van [deze] globale notities. Hij toont aan dat ook in de periode voor 1870 de tegenstelling katholiek-protestant standspolitieke overwegingen doorkruiste. Hoewel er tot in de jaren 1860 nauwelijks sprake was van polarisatie, zijn achter de schijnbare dominantie van de standspolitiek toch religieuze patronen te ontdekken. Door een ingenieuze analyse van opkomstcijfers blijkt de Jong dit te kunnen vaststellen.' Boudien de Vries in: Archievenblad oktober 2000

'De auteur heeft gekozen voor een interessante invalshoek: niet alleen is een aantal kwantitatieve gegevens in het onderzoek opgenomen; ook de vraag hoe in die periode werd gedacht over representatie en over de relatie tussen kiezer en gekozene krijgt volop aandacht. (...) De dissertatie van de Jong biedt een goed gedocumenteerd en geschreven overzicht van de Tweede-Kamerverkiezingen en de opkomst van het Nederlandse partijenstelsel tegen de achtergrond van de opvattingen in die tijd over het representatiebeginsel. Het is alleen jammer dat de auteur zich heeft beperkt tot het tijdvak 1848-1887, dat - zoals gezegd - samenvalt met het censuskiesrecht. Het wachten is op een vervolgstudie met dezelfde invalshoek voor de periode 1887-1917.' Drs. P.W. Tetteroo in: Christen-democratische Verkenningen (2000) 11/12

'Het interessante aan dit boek is dat De Jong een doorwrochte, maar voor de leek wel te volgen kwantitatieve analyse combineert met bronnenonderzoek naar opvattingen over verkiezingen en kiezers en hoe de "wending naar de kiezer" - de conservatieve pogingen om katholieken en protestanten te verenigen in hun strijd voor bijzonder onderwijs - gestalte kreeg. Hij toont tevens aan dat de standspolitiek niet zomaar verdween eind jaren zestig en plaatsmaakte voor "alleen maar" partijloyaliteit, maar dat "binnen elke stroming aanhangers van de nieuwe vormen en aanhangers van de oude vormen van politiek te vinden [waren]".' Boudien de Vries in: BMGN 115 (2000) 4.