Het werkzame verschil

In 1897 verscheen de tendensroman Hilda van Suylenburg van Cécile Goekoop-de Jong van Beek en Donk. Een centrale plaats in deze roman is gereserveerd voor de problemen van jonge vrouwen uit de middenklasse die niets anders om handen hebben dan wachten op een geschikte echtgenoot. Hilda heeft al gauw genoeg van het uitgaansleven en gaat op zoek naar serieuze bezigheden. Nadat ze kennis heeft gemaakt met vrouwen die zich inzetten voor de vrouwenemancipatie en liefdadigheidswerk, gaat ze rechten studeren. De roman eindigt met een blik op een gelukkig huwelijk, een kind én een baan als advocate. Wat De schaamte voorbij van Anja Meulenbelt was voor de vrouwenbeweging van de jaren '70, was Hilda voor feministen van de eerste golf. Het boek behandelt ongeveer alle aspecten van het vrouwenvraagstuk die aan het eind van de vorige eeuw onderwerp van gesprek waren: kiesrecht, huwelijksrecht, echtscheiding, 'dubbele moraal', kinderopvoeding, mishandeling en vooral arbeid voor vrouwen. In de zomermaanden van 1898 werd de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid gehouden. 'Die maanden zijn, nadat "Hilda van Suylenburg" ... geesten en gemoederen had voorbereid, voor duizenden een openbaring geweest. Ze hebben de ogen geopend, éenerzijds voor de behoeften der vrouw, voor wie loonarbeid van oudsher een noodzakelijkheid was; ànderzijds voor de noodlottige gevolgen der "opleiding voor het huwelijk" van het meisje uit den middenstand en de hoogere welstandsklassen', aldus Anna Polak, tweede directrice van het in 1901 opgerichte Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid. De verdeling van arbeid tussen vrouwen en mannen was en is ongelijk: er werkten minder vrouwen dan mannen en vrouwen waren geconcentreerd in beroepen met een lage beloning en weinig perspectief.

In Het werkzame verschil wordt beschreven hoe op de werkvloer en in debatten over arbeid, statistieken en geschiedschrijving steeds opnieuw scheidslijnen en tegenstellingen werden aangebracht tussen mannen en vrouwen, tussen 'mannenarbeid' en 'vrouwenarbeid'. Dat gebeurde niet alleen door onderscheid op basis van sekse, maar ook door een deel van de 'vrouwen' als representatief voor de hele categorie voor te stellen. De argumenten voor sekseverschillen bij de betekenis en verdeling van arbeid werden vooral gevonden in drie samenhangende begrippen: zedelijkheid, voortplanting en gezin. Verschillen die zo hardnekkig zijn aangebracht, zijn niet gemakkelijk op te heffen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hedendaagse acties als 'Marie wordt wijzer', 'Kies exact' en 'Een slimme meid' zo weinig succes hebben.