De politieke dominee

In de laatste twee decennia van de achttiende eeuw heeft de uit Utrecht afkomstige predikant en hoogleraar Godgeleerdheid IJsbrand van Hamelsveld (1746-1812) een belangrijke rol gespeeld in de Republiek. Hij was niet alleen het prototype van de gematigd verlichte publieke intellectueel, maar had ook een praktisch en moedig aandeel in de revolutionaire bewegingen van zijn tijd. Toch heeft hij maar in beperkte mate de aandacht gekregen die hij verdiende. Het doel van dit boek is om in deze leemte te voorzien. In de jaren tachtig raakte Van Hamelsveld betrokken bij de Patriottenbeweging in Utrecht. Hij was een spraakmakend lid van het lokale vrijcorps, en niet te beroerd om als predikant en hoogleraar aan  gevechtshandelingen deel te nemen. Eind 1794, aan de vooravond van de vestiging van de Bataafse Republiek, speelde hij als lid van het nationale Comité Revolutionair een moedige rol door met veel geld en goud naar ’s-Hertogenbosch te reizen om te helpen de Fransen te bewegen de zelfstandigheid van de Republiek te handhaven. Nederland werd inderdaad niet ingelijfd maar de prijs die de nieuwe Republiek daarvoor moest betalen was hoog en zorgde voor een verdere  verzwaring van de publieke schuldenlast. IJsbrand van Hamelsveld behoorde tot degenen die niet alleen met woorden maar ook met daden de revolutie hielpen bewerkstelligen. Hij was de uitvoerder van de omwentelingen in West-Friesland en speelde ook in Leiden een hoofdrol bij de vestiging van een nieuw stadsbestuur. In Utrecht was hij een gezichtsbepalend lid van de in mei 1795 ingestelde Raad. In maart 1796 trad hij toe tot de Nationale Vergadering, het eerste Nederlandse parlement dat belast was met de opstelling van een Grondwet voor de Bataafse Republiek. In de strijd die hierover losbarstte trachtte hij tevergeefs een verzoenende rol te spelen. Zijn arrestatie in januari 1798 en gevangenneming in Huis ten Bosch maakte een einde aan zijn politieke rol. 

' [...] Het boek schetst in drie delen Van Hamelsvelds levensloop, zijn rol als publiek intellectueel, geteerde en publicist en zijn betekenis als 'moreel republikein'. [...]' - Maurice van Lieshout in Tijdschrift Oud-Utrecht aug. 2023, p. 27

'[...] Nieuwenhuis geeft een indringend beeld van Van Hamelsveld als broodschrijver. [...] Heel bruikbaar en genuanceerd zijn voorts Nieuwenhuis’ paragrafen over Van Hamelsveld over joden, katholieken en vrouwen. De politieke dominee is een degelijk maar niet erg avontuurlijk boek. Pas met de bladzijden van Van Hamelsvelds zoon wint het boek aan spanning en intensiteit .' - Peter Altena in Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 46 (2023) 1, p. 84-85

‘[…] Nieuwenhuis presenteert die biografie als een drieluik. In het eerste deel behandelt hij de geschiedenis van de patriottenbeweging, met mijlpalen als de oprichting van het Utrechtse vrijkorps Pro Patria et Libertate, waarvan ook IJsbrand van Hamelsveld lid was. […] In het tweede deel van zijn biografie gaat Nieuwenhuis dieper in op het gedachtengoed van Van Hamelsveld. Daarin leren we de dominee-patriot kennen als een man die laveerde tussen orthodoxe geloofsovertuigingen en moderne Verlichtingsidealen. [...]' Eric Palmen op Biografieportaal.nl, 14 nov. 2022 

Vermeld in: Geschiedenis Magazine 3 (2023), p. 77