De Tweede Wereldoorlog verstoorde in menig opzicht de orde van het aan regels gebonden bestaan van Nederlandse mannelijke en vrouwelijke religieuzen. Desondanks is hun oorlogsbeleving en geschiedenis vooralsnog weinig gethematiseerd in zowel de geschiedschrijving van orden en congregaties zelf als die van de Tweede Wereldoorlog. Deze bundeling van artikelen beoogt hierin verandering te brengen. Religieuzen zagen zichzelf geconfronteerd met een oorlogs- en bezettingssituatie die tot in hun kloosters en missieposten doordrong. Ze kregen te maken met bombardementen, confiscatie van eigendommen door de Duitse bezetter, inkwartiering van soldaten, en tekorten aan levensmiddelen. Tegelijkertijd waren ze zowel binnen als buiten de kloostermuren actief in het geven van hulp aan oorlogsslachtoffers, droegen ze bij aan verschillende vormen van verzet, speelden ze al dan niet noodgedwongen een rol in interneringskampen en bezochten ze als legeraalmoezenier slagvelden. Door zowel de voor- als naoorlogse periode in de analyse te betrekken en aandacht te schenken aan ontwikkelingen binnen en buiten de Nederlandse landsgrenzen, wil deze bundel bijdragen aan een genuanceerd en veelkleurig beeld van de geschiedenis van religieuzen en de Tweede Wereldoorlog.
Inhoud: CHRIS DOLS/JOEP VAN GENNIP/LENNERT SAVENIJE, Inleiding. Religieuzen en de Tweede Wereldoorlog MARJET DERKS, Oorlog in habijt. Hulp en verzet door vrouwelijke religieuzen tijdens de Tweede Wereldoorlog – een terreinverkenning JAN BRAUER, Grenskloosters en de naderende Klostersturm. Religieuzen en de eerste confrontatie met de nazistaat langs de Nederlandse grens tussen 1930 en 1940 PAUL BEGHEYN sj, De Nederlandse jezuïeten tijdens de Tweede Wereldoorlog JOHAN MORIS, ‘Onze L. Heer is goed met ons geweest’. De salvatorianen in België tijdens de Tweede Wereldoorlog JAN JACOBS, ‘Een gewelddadige adempauze in ons ministeriewerk'. De Nederlandse kapucijnen in de Tweede Wereldoorlog MAAIKE DERKSEN, Onder Japanse bezetting. Nederlandse religieuzen op Java, 1942-1945 MARIE-ANTOINETTE WILLEMSEN, Eén geloof – twee vijandige naties. Duitse en Nederlandse svd-missionarissen in Nederlands-Indië vóór, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog JOEP VAN GENNIP, Paters, pastoraat en politieke delinquenten. De rol van de Nederlandse jezuïeten bij de resocialisatie van politieke delinquenten na de Tweede Wereldoorlog Over de auteurs & redacteurs
'[...] stuk voor stuk meer dan gelegenheidsbijdragen.' Maarten van den Bos in: Tijdschrift voor Nederlandse kerkgeschiedenis 20 (2017) 4, p. 157-159
'In de algemene historiografie van de Tweede Wereldoorlog wordt de Kerk meestal bekritiseerd wegens het stilzwijgen van de paus ten aanzien van de systematische genocide die de nazi's uitvoerden. In nationale geschiedenissen komen religieuzen, zeker als ze propagandisten waren voor de werving van SS-soldaten en medestanders van de Nieuwe Orde (denk aan Cyriel Verschaeve), er meestal ook niet al te goed uit. Enkele religieuzen, vooral contemplatieven, worden als grote verzetshelden geëerd [...] Toch is er nog veel meer positief nieuws te ontdekken. In de bundel Dienstbaar onder vuur wordt daar een nieuwe aanzet toe gegeven.' Harry van Royen in: De Kovel 10 (2017) 49, p. 105-106
'Een tweede, in de historiografie druk besproken vraagstuk is de vraag of de bezettingsjaren een breuk waren, of niet meer dan een intermezzo dat na 1944/45 snel weggerestaureerd werd. Ook op dit punt biedt de bundel hier en daar aanknopingspunten, maar geen schrijver werpt de vraag als zodanig op. [...] Met dergelijke kanttekeningen doe ik overigens niets af aan de waarde van al die steeds goed gedocumenteerde en geschreven teksten op zich. Maar een wat explicietere oriëntatie op wezenliujke vraagstukken uit de geschiedschrijving zou hier en daar wel op haar plaats zijn geweest.' Paul Luykx in: Ex Tempore 36 (2017) 1
'De auteurs schetsen geen totaalbeeld. Dat kan ook nog niet. [...] Een aantal thema's blijft onderbelicht, zoals de verwerking door de religieuzen van hun eigen oorlogsgeschiedenis, en er is weinig aandacht voor de broedercongregaties. Desondanks een uiterst lezenswaardige bundel.' Hans de Jong in: Katholiek Nieuwsblad, 23 juni 2017, p. 20
'"Gewone" religieuzen zijn er bekaaid vanaf gekomen, zodat hun verzet en onderduikhulp aan Joden onderbelicht zijn gebleven. [...] In eigen land blijken nog tal van niet geraadpleegde archieven en bronnenmateriaal te zijn die een scherper en evenwichtiger beeld kunnen geven van individuele gelovigen en relgieuze gemeenschappen van uiteenlopende gezindten. [...] De in deze bundel verzamelde artikelen bieden daartoe een interessant aanzet.' Enno van der Eerden in: Contactblad Stichting 1940-1945 (voorjaar 2017) p. 27
In een artikel van Stijn Fens in het dagblad Trouw van 13 juni 2016 gaat Joep van Gennip onder andere dieper in op de correpondentie tussen pater Franciscus Xaverius Dirks en oorlogsmisdadiger Wily Lages, een van de Vier van Breda en tijdens de Duitse bezetting hoofd van de Sicherheitspolizei in Amsterdam. Deze correspondentie geeft een uniek inkijkje in de zielenzorg van oorlogsmisdadigers. Van Gennip ontdekte een onbekende brief van Lages aan Dirks, 'waar de vroomheid vanaf druipt'. Van Gennip: 'Wat mij zo fascineert aan dit soort brieven is dat je er nooit een vinger achter krijgt. Er zal best iets oprechts achter zitten, maar was veel van die vroomheid toch niet geveinsd?' Het is een van de aspecten die in het boek naar voren komt.
Verder gesignaleerd in: Volzin (februari 2017) p. 50; KNR Bulletin 3 (december 2016) 3, p. 36.