Leids heelal

Een armoediger stelletje heeft Calleken, de vlotgebekte Vlaams-Leidse spinster uit het Loterijspel, nog nooit ontmoet. Terwijl ze aan de stadspoort zit te spinnen, wordt ze eerst aangesproken door een berooide boer en een onfortuinlijke zeeman, twee vrienden die in Leiden troost hopen te vinden voor al hun ellende. Nog voor ze dit tweetal goed en wel op weg heeft geholpen, melden zich ook nog een failliete rechtsgeleerde en een wanhopige alchemist, tierend nadat al zijn proeven zijn mislukt. Calleken troont het viertal mee Leiden in, op zoek naar hulp... Het Loterijspel is het belangrijkste literaire werk van Jan van Hout (1542-1609), stadssecretaris van Leiden, held tijdens het beleg èn dichter. Hij schreef het toneelstuk om propaganda te maken voor een grote liefdadigheidsloterij, bedoeld om het leegstaande St. Cæciliaklooster tot pest- en dolhuis te verbouwen. Deze verbouwing moest een bijdrage leveren aan de oplossing van het armenprobleem waarmee Leiden al jaren kampte. Vlak voor de sluiting van de inlegtermijn had Jan van Hout nog gauw een rederijkerswedstrijd georganiseerd om zoveel mogelijk mensen over de streep te trekken. Zijn eigen Loterijspel was een van de opgevoerde stukken. Het werd gespeeld op 27 mei 1596. In deze studie wordt de lezer via het Loterijspel - waarvan een nieuwe editie is opgenomen - binnengevoerd in de wereld van Jan van Hout, door de straten en steegjes van zijn stad naar zijn stadgenoten met hun goede en minder mooie eigenschappen. Het spel bevat, naast allerlei cabareteske grappen, vele literaire verwijzingen en toespelingen die Van Hout doen kennen als een belangrijk vertegenwoordiger van de literaire Renaissance in Holland. Het Loterijspel weerspiegelt bovendien Van Houts opvattingen over armoede, politiek, goed bestuur en een rechtvaardige, harmonieuze samenleving.    

'Johan Koppenol heeft veel meer gedaan dan het verzorgen van een geannoteerde uitgave van een onbekend toneelstuk. Hij heeft zichtbaar gemaakt hoe het wereldbeeld en het gedachtengoed van Jan van Hout en zijn tijdgenoten doorwerkte in het ogenschijnlijk simpele loterijspel en hoe tegen het einde van de zestiende eeuw in Leiden stadsbestuur en welgestelde ingezetenen samenwerkten aan het vormgeven van een sociale structuur.' K. Ruitenburg- de Bonte in: Reformatorisch Dagblad 24-02- 1999

'(...) 'Leids heelal' [voorziet] enerzijds in een behoefte, die vooral onder neerlandici en onderzoekers van de Nederlandse toneelkunst van de Renaissance gevoeld zal zijn, en is het anderzijds een studie die van belang kan zijn voor een breder publiek van historici.' In: Tijdschrift voor Geschiedenis 112/1 (1999)

'Voor de historicus die geïnteresseerd is in deze periode is het boek een ware Fundgrube. Hij vindt er anekdotes, die uitermate geschikt zijn voor gebruik in de klas. Ook voor leerlingen is het, zeker in gedeeltes, goed bruikbaar voor werkstukken en dergelijke.' J. Beckers in: Kleio (1999) nr. 5

'Koppenol is erin geslaagd om inzicht te krijgen in een 'Leids heelal' en hij presenteert dit op een overzichtelijke en vlotte manier, in een fraai geïllustreerd werk.' H. Meeus in: De Zeventiende eeuw 15 (1999) 2

'Een van de meest geslaagde aspecten van deze studie is wel de voortdurende betrokkenheid die Koppenol weet te suggereren tussen de persoon van Jan van Hout, zijn functie en werk in de Leidse samenleving, de culturele tradities van het moment en de intellectuele discussies van zijn tijd.' Willem Frijhoff in: BMGN 115/3, 2000.