Haarlem is ontstaan op een strandwal. De eerste vermelding dateert al uit de tiende eeuw. De ligging was gunstig, aan een belangrijke noord-zuidroute en met het Spaarne als verbinding naar zee. Nadat graaf Willem II in 1245 stadsrecht had verleend, groeide de stad in de volgende eeuwen uit tot rond de 12.000 inwoners omstreeks 1500. De handel was een belangrijke bron van bestaan. Daarnaast had de stad meer dan lokale betekenis op het gebied van de bierbrouwerij en de scheepsbouw. Het grootste deel van de produktie was echter ingebed in de ambachtelijke gildestructuren en gericht op de lokale behoefte aan voedsel, kleding en onderdak. Al is Laurens Jansz. Coster zeer waarschijnlijk niet de uitvinder van de boekdrukkunst geweest, er waren in Haarlem wel al heel vroeg drukkers werkzaam. Voor het eerst in de geschiedenis werd er literatuur in de volkstaal gedrukt: vooral devotionele instructie en historische prozaromans. Tegen 1500 werden twee rederijkerskamers opgericht, die met hun toneelspelen stedelijke activiteiten opluisterden. Ook konden de Haarlemmers genieten van orgelspel, klokkenspel en optredens van stadsspeellieden. De sterke economische groei van Haarlem na het vertrek van de Spaanse troepen in 1578 ging gepaard met een snelle opbloei van de beeldende kunst. Volgens Karel van Mander (1548-1606) was Haarlem de stad met 'de beste Schilders van het gantsche Nederlandt'. Ook in andere opzichten was Haarlem een centrum van kunst en cultuur. Maarten van Heemskerkck was een van de beroemdste prentontwerpers van de Nederlanden. Ook kende Haarlem een rijke orgelcultuur, een bloeiend literair leven en werd er prachtig damast en zilver gemaakt. Het stadsbestuur, de kerkmeesters van de parochiekerk, de talrijke broederschappen en gilden, de kloosterlingen en de burgers gaven in de zestiende en zeventiende eeuw heel wat geld uit voor prestigieuze gebouwen en de decoratie daarvan. Wie thans door Haarlem loopt, vindt nog talloze herinneringen aan die tijd. De stagnatie en verstarring op economisch en politiek terrein, die eind zeventiende eeuw inzette, had ook invloed op het culturele leven. Alleen Langendijk was een auteur van nationale betekenis; op plaatselijk niveau bloeide vooral het gelegenheidsdicht. De uitgevers bleven echter actief en muziekcolleges zorgden voor een verbreding van de concertpraktijk. De bestuurlijke veranderingen na 1813 maakten een einde aan de politieke invloed van Haarlem in het gewestelijk en landsbestuur. In de loop van de negentiende eeuw zette het herstel langzaam maar zeker in. De bevolkingsgroei kreeg enige vaart en de eerste tekenen van moderne economische groei werden zichtbaar. Het zijn vooral enkele literatoren van nationale allure geweest, zoals Bilderdijk, Beets en Busken Huet, die nog altijd de letterkundige eer van het negentiende-eeuwse Haarlem hoog houden, maar er waren natuurlijk tallozen die actief deelnamen aan het culturele leven in Haarlem. Ook in onze tijd staat Haarlem nog bekend als 'cultuurstad', hoewel de stad niet tot de culturele voortrekkers in Nederland behoort. Haarlem was woonplaats en inspiratiebron voor een aantal belangrijke twintigste-eeuwse schrijvers, waarvan Godfried Bomans wel de meest 'Haarlemse' was. De toneelvernieuwing van de jaren zestig leidde tot de oprichting van de Toneelschuur, die landelijke betekenis kreeg. In amateurverenigingen, orgelconcerten en het Noordhollands Philharmonisch Orkest zet Haarlem de traditie van een bloeiend muziekleven uit vroeger eeuwen ook in de twintigste eeuw voort.
Inhoud: 1245-1580: J.W. MARSILJE, De geografische, institutionele en politieke ontwikkelingen J.W. MARSILJE, Een ontluikende stad: economisch en sociaal leven in het middeleeuwse Haarlem C.L. VERKERK, De parochie Haarlem en de religieuze stichtingen binnen haar grenzen D. HOGENELST/H.J. JUMELET/J.J. TEMMINCK, Eerste onderwijs, boeken, drukkers en wetenschap D. HOGENELST/H.B. VAN DER WEEL, Letterkunde en muziek L. VAN DEN BERGH-HOOGTERP/T. VAN BUEREN/H. MIEDEMA/R. NIEUWSTRATEN/I. VELDMAN/G. VERMEER, Artistiek centrum in het graafschap Holland 1580-1770: S. GROENVELD/J.A.F. DE JONGSTE/B.M.J. SPEET/J.J. TEMMINCK, Geografische, institutionele en politieke ontwikkelingen H.A. DIEDERIKS/P.C. SPIERENBURG, Economische en sociale ontwikkelingen J.W. SPAANS, Levensbeschouwelijke groeperingen E.K. GROOTES, E.C.J. NIEUWEBOER/J.J. TEMMINCK, Onderwijs, wetenschap en boekdrukkers E.K. GROOTES/E.C.J. NIEUWEBOER/H.B. VAN DER WEEL, Letterkunde en muziek S.J. BAKKER/I. VAN BEEK-MULDER/L.E. VAN DEN BERGH-HOOGTERP/P. BIESBOER/C. DE BRUIJN KOPS/T. VAN BUEREN/C.A. BURGERS/A.F.W. ERFTEMEIJER/C.W. FOCK/N. KÖHLER/K. LEVY-VAN HALM/C.J.R. VAN DER LINDEN/H. MIEDEMA/F.T. SCHOLTEN/B.C. SLIGGERS/ I. VAN THIEL-STROMAN, Bouwkunst, beeldhouwkunst, kunstnijverheid 1770-1880: H. SCHMITZ/B.M.J. SPEET/B.M.A. DE VRIES, Stadsbestuur en democratie B.M.A. DE VRIES, Dynamische ondernemers en onbeweeglijke standen. Economische ontwikkeling en sociale structuur G.J. SCHUTTE, Godsdienstig Haarlem A. VAN KALMTHOUT/D.P. SNOEP/B.M.J. SPEET, Onderwijs, wetenschap, drukkers en musea A. VAN KALMTHOUT, Letterkunde en muziek P. HOONHOUT/J.A. VAN DER KUIJL/J.B. UITTENHOUT/E.R. WEEGENAAR, Traditie en vernieuwing in de Haarlemse kunst en architectuur 1880-1995: J. VAN DEN ASSEM/B.M.J. SPEET/B.M.A. DE VRIES, Politieke ontwikkelingen van 1880 tot heden, een zaak van alle burgers? B.M.A. DE VRIES, Een stad in beweging. Economische en sociale ontwikkelingen J.TH. BANK, Godsdienstige stromingen J.TH. Bank, Sport, onderwijs en wetenschap J.TH. BANK/P. POST/ W.J. VOGEL, Letterkunde, toneel en muziek J.M. KOOMEN-DE LANGEN/W. DE WAGT, Architectuur en het klimaat voor de beeldende kunst
'Het mooie aan de geschiedenis van Haarlem is dat veel van wat zich aan het IJ op grote schaal manifesteerde aan het Spaarne op wat menselijker schaal terugkeerde. Het was er allemaal wat overzichtelijker. 'Deugd boven geweld' is zelf ook een voorbeeld van Haarlemse overzichtelijkheid. Dat mag een geweldige deugd genoemd worden.' B.A.M. Ramakers in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde deel 113/2 (1997)
'Deugd boven geweld is een aanwinst op het terrein van stadsgeschiedenis, (...).' A.F.J. Niemeijer in: NRC-Handelsblad 22-7-1999.