Tussen Gideonsbende en publieke kerk

Een notaris in Makkum vergeleek in de zeventiende eeuw de gereformeerde predikanten met vogelvangers: eerst fluiten ze vriendelijk, maar wanneer zij de vogels onder het net hebben, draaien zij diezelfde vogels de nek om. Wanneer de notaris dit eerder had geweten, was hij geen lidmaat van de gereformeerde kerk geworden. Waarom traden mannen, maar vooral vrouwen, toe tot de publieke kerk in Friesland? Waarom waren er ook velen die bewust géén lidmaat wilden worden van de nieuwe kerk? Deze vragen vormen het uitgangspunt van Bergsma's onderzoek. De afgelopen decennia zijn tal van studies verschenen over de reformatie in een stad. In Tussen Gideonsbende en publieke kerk worden de gevolgen van de reformatie voor de gehele provincie Friesland beschreven. Bergsma heeft een reconstructie gemaakt van alle circa 350 kerkelijke gemeenten in Friesland. Hij laat zien hoeveel pastoors er waren, wanneer de eerste meniste en de eerste gereformeerde gemeentes ontstonden, hoe de afbraak van de katholieke kerk verliep in de dorpen en steden, wanneer de eerste predikant kwam, hoeveel lidmaten de kerk ter plaatse telde en hoe mensen van verschillende confessies samen leefden. Langs deze weg probeert Bergsma een glimp op te vangen van het geloof der gelovigen in Friesland tussen 1580 en 1650.    

'Bergsma's success at combining the personal and particular with the greater institutional developments of Frisian Reformed Protestantism has contributed greatly to our understanding of early modern Dutch religious culture as a whole. This study will be required reading for all students of the complicated multiconfessional society that was the Dutch Republic.' Chr. Kooi in: De zeventiende eeuw 15 (1999)-2

'Tussen Gideonsbende en publieke kerk is vanwege de gedetailleerdheid, de lange periode die het bestrijkt en het omvangrijke gebied dat bestudeerd is, een belangrijk en vernieuwend boek.' Henk van Nierop in: NRC-Boeken 13-8 1999

'Bergsma toont ons de kerk van de binnenkant en ook de binnenkant van de mensen. Die aandacht voor het kerkvolk brengt de oude documenten tot leven. Merkbaar is tevens, hoe Bergsma zelf van zijn onderzoek genoten heeft. Deze opzet is origineel en ook geslaagd en zo is het een boek geworden voor een breed publiek, niet alleen voor gereformeerden, maar ook voor ander "gespuis'.' H.J. Selderhuis in: Nederlands Dagblad 10-7-1999

'De waarde van dit boek is vooral gelegen in de enorme rijkdom aan gegevens. Zowel de tekst als de noten bevatten een schat aan informatie, gevolgd door bijna 150 pagina's aan bijlagen. [...] De Friese archieven hebben een rijke oogst opgeleverd, soms uitermate smakelijk.' J. van Sluis in: Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis (1999) 2/3

'Maar wat kan een lezer nog meer wensen dan een boek waarvan de bijzonderheden hemook over honderden bladzijden bijblijven en hem prikkelen tot terugbladeren en herlezen?' Anton van der Lem in: Doopsgezinde Bijdragen, nieuwe reeks 26 (2000)

'Deze studie verschaft een aantal nieuwe inzichten in de religieuze geschiedenis van Friesland en roept een groot aantal vragen op over het kerkelijk karakter van die geschiedenis, waarvan er veel bevredigend worden beantwoord.' Arjan van Dixhoorn in: Tijdschrift voor Geschiedenis 113 (2000)

'Der uneingeschränkte Verdienst dieser umfangreichen Studie liegt aber neben dem regionalgeschichtlichen Gewinn in der Aufschlüsselung der religiösen Pluriformität des Alltagslebens, in die auch die Neutralisten eingeschlossen waren. Damit wird diese Untersuchung unentbehrlich für alle weiteren Arbeiten, die Indifferenz und Neutralismus im Blick haben.' Nicole Grochowina in: Emder Jahrbuch 2000

'De stijl van schrijven van de auteur is ietwat abundant, soms zelfs omslachtig, wat met een volkse uitdrukking uit de Friese hoofdstad getypeerd kan worden: "hij praat bij Dokkum om". Maar hij heeft oog voor het interessante, verrassende detail uit stad en dorp, als ware hij zelf ooggetuige. De keerzijde van zijn meeslepende stijl is, dat politieke ontwikkelingen naar de achtergrond verdwijnen, periodisering nagenoeg ontbreken en dat echte ecclesiologische disputen achterwege blijven. Bergsma zie ik als de ware geschiedvorser en een liefhebber ban de - protestantse - theologie, geen lidmaat van het theologengremium. [...] Grote waardering moet men hebben voor de presentatie van het vele kerkelijk bronnenmateriaal over steden en dorpen en voor de positionering van de toenmalige religieuze groeperingen, katholieken incluis, in Friesland in de context van de omliggende gewesten.' E.H. Bary in: Trajecta  9 (2000) 3.