Meteen na de machtsovername van de nationaalsocialisten in Berlijn, begin 1933, kwam een Duitse vluchtelingenstroom naar Nederland op gang. Ook nazi-propaganda drong de grens over en dat zorgde voor grove grensschendingen, ontvoeringen en schietpartijen. Douaniers en politie in de Nederlandse grensplaatsen waren druk met het handhaven van de rust en orde. Zo werd de Nederlandse grensstreek het werkterrein van het verzet van honderden Duitse emigranten tegen het nazi-bewind; de Gestapo achtervolgde dit Exil-verzet tot op Nederlandse bodem. Bovendien infiltreerde het Derde Rijk steeds dieper Nederland in, om de bijna honderdduizend Duitse Volksgenossen, die hier vaak al jaren woonden en werkten, te disciplineren en te mobiliseren voor de nationaalsocialistische revolutie. Ook kwamen er vanaf 1935 sluwe cultuur-politieke programma’s over de grens om de ‘stamverwante’ Nederlanders te bewerken, gericht op uiteindelijke inlijving in het Derde Rijk en het uitvlakken van die Nederlands-Duitse grens. Hoe reageerde Den Haag op dit grensoverschrijdende politiek activisme in de periferie, werden deze Gestapo-agenten en NSDAP-propagandisten opgepakt?
Op basis van Nederlandse en Duitse archieven geeft historicus Jan Brauer vanuit verschillende perspectieven, grensplaatsen en grensgangers, een levendige schets van de sociaal-politieke turbulentie in de grensregio vanaf 1930. Hij beschrijft – enigszins vergeten – geruchtmakende grenskwesties en trekt lijnen naar het Duitse bezettingsbewind van na mei 1940. Hij laat zien dat de grenssamenleving vanaf 1933 in rap tempo politiseerde, waardoor de grensbewoners veel eerder dan de rest van Nederland werden geconfronteerd met de ruwe en bedreigende realiteit van het Derde Rijk. In politiek spannende tijden spelen juist aan de staatsgrens bij uitstek universele thema’s rond nationaliteit en identiteit.
'[...] Het boek bewijst de waarde van lokaal en regionaal historisch onderzoek, in het bijzonder voor de periode voorafgaand aan de Duitse bezetting. Het betreft een decennium waarover we vrijwel alles meenden te weten, maar waarvan we ons beeld waarschijnlijk toch op punten moeten bijstellen. [...] ' - Jos Perry in Publications 158 (2022), het Jaarboek van het Koninklijk Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap.
'[…] Brauer heeft er een schat aan kennis en gebeurtenissen verzameld die met name – zoals hij zelf nadrukkelijk voor ogen heeft – het soms wat al te grootstedelijke perspectief op de Exil en Nederlands-Duitse betrekkingen in het Interbellum verbreden. […] Brauers boek is meeslepend omdat het prettig nuchter en beschouwend van toon allerlei gebeurtenissen en personen de revue (en grens) laat passeren en hij daarbij de balans tussen de Nederlandse en Duitse kant van het verhaal in evenwicht houdt. […] Over de grens is breed opgezet en beschrijvend van karakter, het is geen met theorie doorspekte sociologische studie van de grens, maar een goed onderbouwd panorama van personen en gebeurtenissen die laten zien hoe er na 1933 sprake was van politiek grensverkeer. […]' - Lennert Savenije in Bijdragen en Mededelingen Gelre 113 (2022), p. 263-265
'[…] Zijn analyse maakt duidelijk hoe vanaf 1933 de grensstreek politiseerde, en dat de grensbewoners veel eerder dan de rest van Nederland werden geconfronteerd met alles wat het Derde Rijk in de bezettingsjaren in Nederland zou aanrichten soms met ernstige juridische consequenties. […] Dit interessante en vaak verrassende boek vult een aspect in van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog dat tot heden een marginale plek in historische overzichten had en alleen in detail werd beschreven in case studies, en zet het voor het eerst in een breed perspectief.[…]' - Henk Slechte in Geschiedenis Magazine juli 2022, p. 60
'[...] Over de grens is een belangrijke aanvulling op de geschiedschrijving over Nederland in de jaren dertig. Op grond van uitgebreid archiefonderzoek, in Nederland en Duitsland, laat Brauer zien dat er in het grensgebied sinds 1933 een ideologische oorlog werd gevoerd, waarin de Duitsers brutaal en nietsontzeggend te werk gingen. [...] Elk hoofdstuk begint met een duidelijke vraagstelling en eindigt met een heldere conclusie. Door het grondige onderzoek, de rijkdom aan feiten en de klare betoogtrant heeft het boek een grote overtuigingskracht. [...]' - Willem Bouwman in Ned. Dagblad 15 juli 2022
'[…] Ik ontleen dit alles aan het proefschrift van Jan Bauer, afgelopen februari verdedigd aan de Universiteit van Amsterdam. Hij laat zien dat het gemoedelijke en in sommige regio’s ook intensieve samenleven van Nederlandse en Duitse grensbewoners vrijwel direct na de machtsovername van Hitler voorbij was. Van 1933 tot 1940 kregen de Nederlandse grensstreken te maken met circa 40 duizend vluchtelingen, vooral Joden natuurlijk, maar ook zo’n 5 duizend socialisten en communisten. […] Brauer bespreekt tal van dit soort incidenten. Zijn proefschrift is behalve een academische analyse ook een monument voor de moedigen die al ver vóór 10 mei 1940 in verzet kwamen. Over de grens concentreert zich op het grensgebied tussen Twente en Zuid-Limburg. […' - Ben de Pater in Geografie 8, okt. 2022
'[...] In zeven overzichtelijke hoofdstukken geeft Brauer duidelijk inzichct van wat er allemaal misging in de grensstreek Nederland-Duitsland en dat was verbijsterend veel. [...] 'Over de grens' is een strak afgebakende studie. Dat blijkt niet alleen uit de opzet van de hoofstukken, maar ook gaat Jan Brauer niet verder in op het lot van de Duitse vluchtelingen in Nederland na de oorlog. [...] Dat neemt niet weg dat deze imposante studie beslist een verrijking is voor de kennis over Nederland, zowel aan de vooravond als tijdens de Tweede Wereldoorlog. [...]' - Annabel Junge in oorlogsboekenreviews 28 aug. 2022
Vermeld in: De Moderne Tijd Vol. 6, No. 1 (2022)