De beoefening van de geschiedenis is niet alleen het voor het nageslacht bewaren van feitenkennis over het verleden, maar evenzeer het analyseren van vroegere en eigentijdse interpretaties van die feitenkennis. Van Schendel betoogt in deze rede dat dergelijke historische verklaringen onontkoombaar berusten op vergelijkingen en dat een bewust vergelijkende of comparatieve aanpak deze verklaringen kan verbeteren. De toename van wereldwijde communicatiemogelijkheden, de roep om interdisciplinariteit en het besef dat de wereld in steeds hogere mate een eenheid vormt, waarbij sprake is van wereldwijde interdependenties op allerlei terrein, werken door in de vraagstellingen van historici. De samenhang van oorzaken op lokaal, regionaal en globaal niveau trekt steeds meer de aandacht. Van Schendel laat zien dat een verantwoorde afweging van deze oorzaken zonder een comparatieve aanpak niet goed mogelijk is.