Veel mooie woorden

Etty Hillesum (Middelburg 1914-Auschwitz 1943) heeft niet alleen een dagboek en brieven nagelaten, maar ook een klein citatenboek met afschriften. Samen met Henny Tideman schreef ze 95 citaten in het voorgedrukte boekje Levenskunst. Op zeker moment heeft Tideman dit boekje aan haar vriendin geschonken: 'Veel mooie woorden, geef ik zonder woorden'. Het is dit onopvallend document uit het bezit van Etty Hillesum dat, na jaren van verborgen archiefleven, nu in de openbaarheid komt. In Veel mooie woorden worden voor de eerste keer allle citaten van Etty Hillesum en Henny Tideman uit Levenskunst gepresenteerd in een voor iedereen toegankelijke editie, voorzien van een notenapparaat. Het tweede deel van het boek wordt gevormd door tweeëntwintig informatieve bijdragen over achtergronden en inspiratiebronnen van deze citaten. Het aantal onbekende auteurs dat Hillesum citeert, werpt een verrassend licht op haar nalatenschap.    

Inhoud: RIA VAN DEN BRANDT/PETER NISSEN, Voorwoord   De citaten van Etty Hillesum en Henny Tideman in Levenskunst. Facsimile, transcriptie en notenapparaat verzorgd door RIA VAN DEN BRANDT en ALEXANDRA NAGEL   Verkenningen: RIA VAN DEN BRANDT, Etty Hillesum en haar boekje Levenskunst. Een document voor onderzoek   BETTINE SIERTSEMA, De spiritualiteit van A.J.C. van Seters, de samensteller van Levenskunst   ALEXANDRA NAGEL, Wanneer schreven Henny Tideman en Etty Hillesum in Levenskunst? Een reconstructie   ALEXANDRA NAGEL, Henny Tideman en de wijsheden van Julius Spier en anderen   De citaten van Etty Hillesum in Levenskunst: MARIA GOETZE, ‘Erst muß man Gott irgendwo finden ...’ Etty Hillesum en Rainer Maria Rilke   ANNETTE VAN DIJK, ‘… de zich onnaspeurlijk wijzigende tijdgeest …’ Etty Hillesum en Simon Vestdijk   ANNETTE VAN DIJK, ‘Klein zij de taak, maar sterk de wil’. Etty Hillesum en Albert Verwey   ANNETTE VAN DIJK, ‘Wie grote kracht voelt is zacht’. Etty Hillesum en Frederik van Eeden   WIL VAN DEN BERCKEN, ‘Denn wenn ich selbst gerecht wäre …’ Etty Hillesum en Fjodor Dostojewski   HANS ESTER, ‘Verschrikkelijker dan het Godsgericht …’ Etty Hillesum en Walter Schubart   RIA VAN DEN BRANDT, ‘… when you overcome the pain …’ Etty Hillesum en Julia de Beausobre   TJEU VAN DEN BERK, ‘Das Erlebnis ist das einzig Wirkliche’. Etty Hillesum en Carl Gustav Jung   DOOR BROUNS-WEWERINKE, ‘Doorgloeid zijn van een warm besef’. Etty Hillesum en Kees Schuurman   HANS ESTER, ‘Jede Gewalt in der Welt wirkt fort …’ Etty Hillesum en Walther Rathenau   DOOR BROUNS-WEWERINKE, ‘Je tiefer es ins Innere geht …’ Etty Hillesum en Friedrich Rittelmeyers Johannesevangelie   DOOR BROUNS-WEWERINKE, ‘Zijt niet bezorgd om Uw leven …’ Etty Hillesum, Matteüs en ‘de jood Paulus’   ANNETTE VAN DIJK, ‘Selig sind die Sanftmütigen …’ Etty Hillesum en Giovanni Papini   RIA VAN DEN BRANDT, ‘… wie de andere wang toekeert …’ Etty Hillesum en Eli Stanley Jones   PETER NISSEN, ‘O – Meester, dat ik niet zo begerig zij’. Etty Hillesum en Franciscus van Assisi   PETER NISSEN, ‘… onverdeeld van hart en innerlijk eenvoudig …’ Etty Hillesum en Thomas a Kempis   PETER NISSEN, ‘De heilige lichtzinnigheid …’ Etty Hillesum en Ebba Pauli   RIA VAN DEN BRANDT, ‘… eine magnetische Kraft …’ Etty Hillesum en Charles Alexander Eastman   Personenindex   Over de auteurs   Verantwoording & dankwoord

'De bijdragen munten allemaal uit in helderheid.' Els van Swol via: NBD Biblion, 11 april 2018; 'Dit boek is een facsimile-editie met de handgeschreven citaten plus transcripties daarvan. Deze worden nu voor het eerst uitgegeven, samen met 22 hoofdstukken van tien deskundigen over de herkomst en achtergronden van de citaten. Prachtig uitgegeven.' JV in: Herademing 26 (2018) 102, p. 35

'Veel mooie woorden, niet om in een keer uit te lezen, wel genoeg stof voor reflectie en inspiratie.' Gerhard Kruizinga in: Meditatief Leven 9 (2018) 3, p. 19

'Het is een prachtige uitgave geworden met een fotografische herdruk van het schriftje van Hillesum. Alles wordt uitgebreid becommentarieerd zoals het een ‘bronnenuitgave’ betaamt. Een absolute must voor de vele liefhebbers van deze bijzondere vrouw die het leven liet in Auschwitz.' HG via: christusrex.be, 28 mei 2018

'Etty Hillesum is vooral bekend geworden door de publicatie van haar dagboek, lang nadat zij in 1943 in Auschwitz is vermoord. Ook haar correspondentie is bekend. Met deze bijzondere uitgave wordt er een nieuw en verrassend licht geworpen op haar nalatenschap.' Sarah Bremer in: Auschwitz Bulletin 62 (2018) 2, p. 23

'Behandeld worden de aard van het contact tussen Hillesum en Tideman, de exacte datering en herkomst van de citaten, de betreffende auteurs alsmede allerhande bekende en onbekende bronnen waaruit Hillesum putte. Niet een publicatie waarmee nieuwe lezers getrokken zullen worden - dat zijn en blijven toch Het verstoorde leven en Het denkende hart van de barak. Wel een fraai verzorgd boek en voor de talrijke Hillesum-adepten, -bewonderaars en -vorsers ongetwijfeld een waardevolle aanvulling op het reeds bekende en beschikbare werk.' In: Contactblad Stichting 1940-1945, voorjaar 2018, p. 31

'Bundeling met citaten van Etty Hillesum die na jaren van verborgen archiefleven, in een voor iedereen toegankelijke editie naar buiten komen.' In: Volzin, april 2018, p. 56; 'Voor de liefhebbers van Etty Hillesum is dit boek een enorme aanwinst en degenen die studie maken van haar oeuvre kunnen dit boek met vrucht gebruiken. Voor de gemiddelde lezer is het wat te specialistisch.' Evert van den Berg op: Leestafel.info, 15 februari 2018

'Een van de grootste raadsels over Hillesum blijft hoe iemand met zoveel levenslust als zij niet is ondergedoken. Ze vindt dat ze het "massa-lot" van haar volk moet delen. Haar citaten in Levenskunst werpen hier meer licht op. [...] Redenen om dit boek wel te lezen: Omdat Hillesum als geen ander doordringt tot het onderhuidse. Ja, ze schrijft in grote woorden, en graaft diep in zichzelf, maar ze verliest geen moment de weerbarstige werkelijkheid uit het oog. [...] Terloops kom je veel te weten over de ideeëngeschiedenis. En helemaal veranderd is de wereld ook weer niet: van racisme en anti-semitisme zijn we nog niet af. Uit de tijd waarin Hillesum leefde vallen wat dat betreft grote lessen te trekken. Nu de generatie die de oorlog heeft meegemaakt langzamerhand verdwijnt, is het des te belangrijker dat nieuwe generaties zich verdiepen in de morele vragen die zich destijds opdrongen.' Veel mooie woorden krijgt vier sterren van Marije van Beek in: Trouw, 24 januari 2018.

Ook besproken in: De Soefigedachte, september 2018, p. 40.