De bronnen van 'De reis van Sint Brandaan'

Een van de bekendste middeleeuwse reisverhalen is het verhaal over Sint Brandaan, een zesde-eeuwse Ierse abt en kloosterstichter. In de Latijnse 'Navigatio Sancti Brendani Abbatis', vermoedelijk daterend uit de achtste eeuw, wordt beschreven hoe Brandaan de gevaren van de zee trotseerde om een paradijselijk eiland aan de overzijde van de Oceaan te bereiken. Dit verhaal werd vanaf de twaalfde eeuw in vertalingen en bewerkingen over heel Europa verbreid. Eén ervan is De reis van Sint Brandaan, geschreven omstreeks 1150 in de omgeving van Trier, en overgeleverd in latere Middelnederlandse en Duitse handschriften en drukken. Naast treffende overeenkomsten vertonen 'Navigatio' en 'Reis' ook aanzienlijke verschillen. Het meest opzienbarende verschil is wel het totaal veranderde motief voor de ondernomen zeereis. In de 'Navigatio' verlaat Brandaan zijn vaderland opzoek naar het 'Terra repromissionis'. In de 'Reis' is Brandaans tocht een boetedoening. De 'tekenen ons Heren' waarover hij leest, acht hij zo ongeloofwaardig dat hij het boek in het vuur werpt. Voor straf moet hij zich met eigen ogen van de waarheid gaan overtuigen. In De bronnen van De reis van Sint Brandaan staat de raadselachtige verhouding tussen beide teksten centraal. Clara Strijbosch reconstrueert de inhoud van de verloren gegane oorspronkelijke 'Reis' en vergelijkt deze met de 'Navigatio', met de twaalfde-eeuwse teksten over de 'Oosterse' wonderen en wonderen van de schepping en ten slotte met veel oudere Ierse 'immrama'. De 'Reis' blijkt terug te gaan op een verhalencomplex van Ierse herkomst, waarop ook de 'Navigatio' berust. De schrijver van de 'Reis' heeft de motieven die hij aan dit complex ontleende, samengevoegd met elementen uit twaalfde-eeuwse verhalen of aangepast aan meer eigentijdse wetenschappelijke inzichten of aan christelijke traditie. Daarnaast heeft hij de 'Navigatio' goed gekend en naar eigen goed dunken gebruikt. Vermoedelijk heeft twijfel over het waarheidsgehalte van de 'Navigatio' een belangrijke rol gespeeld bij de vrijheid die de schrijver van de 'Reis' ten opzichte van deze tekst genomen heeft.