De nalatenschap van de Paulusabdij in Utrecht

Hoewel de Utrechtse Paulusabdij na Egmond de oudste benedictijner stichting is in de noordelijke Nederlanden, resteert er slechts een zeer fragmentarische nalatenschap. Zo dateren de oudste originele archivalia pas van de veertiende eeuw en ook van de bibliotheek is uit de periode voor 1300 slechts een beperkt aantal handschriften overgebleven. In de achttiende en negentiende eeuw werd de kerk van de Paulusabdij gesloopt en van het interieur is zelfs geen enkele afbeelding bekend. Toch blijkt het meer dan de moeite waard om deze fragmentarische overlevering aan een nadere beschouwing te onderwerpen. De bijdragen in deze bundel verschaffen een beter zicht op de rijke geschiedenis van de Paulusabdij dan tot voor kort mogelijk was.    

Inhoud: Woord vooraf   J.A. MOL, Inleiding   CHARLOTTE J.C. BROER, Sporen van Cluny? De abdijen van Sint-Paulus in Utrecht en Sint-Laurens in Oostbroek-De Bilt   HEIN HUNDERTMARK, Naar Adelbolds voorbeeld. De kerken van bisschop Bernold   KAJ VAN VLIET, Monniken buiten de abdij. De proosdijen van de Paulusabdij op de Heiligenberg en in Driel   J.P. GUMBERT, Handschriften in de bibliotheek van het Paulusklooster   BART JASKI, Een codicologische queeste naar de oudste handschriften en handschriftfragmenten van de Paulusabdij   HILDO VAN ENGEN, De lange weg naar observantie, De hervorming van de Paulusabdij in de late middeleeuwen   BRAM VAN DEN HOVEN VAN GENDEREN, 'Rebell ende ongehoirsma'. Problemen rond de hervorming van de Utrechtse Paulusabdij (1420-1455)   JOHANNA MARIA VAN WINTER, Eetgewoonten in de Utrechtse Sint-Paulusabdij   KAJ VAN VLIET, Lijst van abten, priors en monniken in de Paulusabdij   Verkort aangehaalde bronnen en literatuur   Over de auteurs

'Met dit boek is 'De nalatenschap van de Paulusabdij' zonder twijfel één van de best bestudeerde erfenissen van een religieuze instelling uit middeleeuws Nederland', schreef Janick Appelmans voor Contactgroep Signum mei 2014 (http://contactgroepsignum.eu/node/3358)

Eerder schreef hij: 'Naast de grote eruditie van de afzonderlijke auteurs en de deugddoende vaststelling dat sommige onderwerpen van het symposium nog diepgaander zijn uitgewerkt met het oog op de publicatie, schuilt de grote kracht van deze bundel in de homogene presentatie en de toevoeging van gestructureerde onderzoeksresultaten, zoals de tekstuitgave van de overeenkomst over de proosdij van Heiligenberg en de verschillende boeken- en prosopografische lijsten', op: Trajecta Portal 09-02-2013

‘De bundel is door Uitgeverij Verloren goed verzorgd met twee katerns afbeeldingen in kleur; een met bouwtekeningen en een met handschriften uit de bibliotheek van de Paulusabdij. […] Het geheel is goed gedocumenteerd met een uitgebreid notenapparaat en een literatuuroverzicht. Een door Van Vliet samengestelde lijst met abten, priors en monniken (die overigens doorloopt tot 1593) completeert het geheel. Deze uitgave vormt een belangrijke bijdrage aan de middeleeuwse kerkgeschiedenis, in het bijzonder die van de benedictijner kloosters.’ Renger E. de Bruin in: Tijdschrift voor Geschiedenis 125 (2012), p. 435-436

'Eind 2009 organiseerde Signum een symposium dat het abdijverleden sinds 1200 vanuit verschillende disciplines onder de loep nam. Op de toen gegeven lezingen gaat dit boekwerk grotendeels terug. Hiermee mag dan niet het laatste woord over de abdij van Utrecht gezegd zijn, het weerspiegelt wel de huidige stand van de wetenschap.' Frans Berkelmans in: Benedictijns Tijdschrift(2012) 1, p. 48; ‘Mooie wetenschappelijke bundel met meer aandacht voor het dagelijks leven in de abdij[…].’ Gerard Raven in: Kroniek. Tijdschrift Historisch Amersfoort 14 (2012) 1, p. 21 en De Bewaarsman 18 (2012) p. 172

‘Op bouwhistorisch terrein is er het baanbrekende artikel van Hein Hundertmark, `Naar Adelbolds voorbeeld. De kerken van bisschop Bernold’ (blz. 37-68), waarin het kerkgebouw van de Paulusabdij, één van de kerken van bisschop Bernold, wordt teruggevoerd op de Romaanse dom van Bernolds voorganger bisschop Adelbold, die zijn inspiratie ontleende aan Cluny II, de tweede abdijkerk van het klooster Cluny in Frankrijk. […] Naast aandacht voor de nalatenschap in materiële, duurzame zin, heeft de bundel ruimte gecreëerd voor de minder duurzame invloed van mensen die verbonden waren aan de Paulusabdij. Vooral het essay van Hildo van Engen, die schrijft over `De lange weg van observantie. De hervorming van de Paulusabdij in de late Middeleeuwen’ (blz. 171-199) , geeft een gloedrijke weergave van de mensen die op enigerlei wijze verbonden waren met de abdij. Vooral weet hij een fraaie beschrijving te geven van een aantal elkaar opvolgende abten, die ieder op eigen wijze bijdroegen aan de hervormingen van de vijftiende-eeuwse abdij. […] Resumerend is deze bundel een schot in de roos. Niet elk essay zal voor iedereen – naar gelang de smaak van de lezer - even interessant zijn. Toch valt er voor elke kerkhistoricus, architectuurhistoricus, geïnteresseerde in de ontwikkeling van kloosters en kapittels in Nederland in de Middeleeuwen, iets te vinden waarbij hij zijn hart kan ophalen in deze uitstekend gedocumenteerde bundel. De diversiteit van de essays is in mijn ogen een extra kwaliteit van dit werk op hoog niveau.’ B.T. de Jong op: www.historischhuis.nl/recensies, 28-07-2012

Gesignaleerd in: Kroniek 13 (2011) 1, p. 22; Oud Utrecht 85 (2012) 2, p. 51; Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters Bd. 69 (2013) 1, p. 402.