Verhandeling over het nut der zendelingen en zendelings-genootschappen

'Zij, die op dezen wijden afstand zendelingsgenootschappen oprigten, weten niet hoe het onder Europeanen in die landen toegaat. Zij weten niet, dat alle bekeerde heidenen door hun met de uiterste verachting worden behandeld. Zij kennen het lage vooroordeel der blanken tegen de Indische volken niet. ... Eindelijk hun is onbewust, hoe men deze neophyten zal onderdrukken, zwaren arbeid opleggen en duizend kwellingen aandoen, die de leden van diergelijke sociëteiten, nooit ter ooren zullen komen, om dat hunne zendelingen omtrent de dwingelandij en het schandelijke leven der gindsche Europeanen een diep stilwijgen in acht nemen, waar door die dus in Europa meest al onbekend zijn en blijven.' Dit citaat is afkomstig uit een verhandeling die Jacob Haafner schreef als antwoord op een prijsvraag van het Teylers Godgeleerd Genootschap uit 1803 naar de verdiensten van de zendelingen en zendelingsgenootschappen voor de verbreiding van het christendom. Ondanks het vernietigende oordeel van Haafner over zending en missie, werd zijn verhandeling - de enige die het genootschap ontvangen had - bekroond. Voordat tot publicatie werd overgegaan, moest Haafner wel enige wijzigingen aanbrengen. Haafner baseerde zich vooral op eigen waarnemingen tijdens een bijna twintigjarig verblijf overzee en op werken van de verlichtingsfilosofen Voltaire, Montesquieu, Rousseau en op auteurs die net als hij op basis van eigen ervaringen schreven zoals Vaillant, Stedman, Frossard, Gage en De Las Casas. Het bijzondere van Haafners boek is, dat het voor het eerst een wereldomspannende, vergelijkende studie biedt van de zending. Hij beschrijft de methoden van de zendelingen en de reacties daarop van de bevolking in Zuid-Afrika, Zuid-Amerika, China, Japan, Tahiti en het Caraïbisch gebied. In zijn betoog zijn telkens twee hoofdbezwaren tegen de zending aan te wijzen: de bevolking heeft geen behoefte aan het christendom en de zendelingen en overige Europeanen in de koloniën zijn zo door en door slecht dat ze zelf de grootste hinderpaal vormen bij de prediking van de christelijke leer. De zendelingen hebben dus geen enkel nut gehad voor de verbreiding van het christendom, zo luidt de conclusie van Haafner, en zo lang het kolonialisme blijft voortbestaan en het gedrag van de Europeanen zich niet ingrijpend wijzigt, zal dit zo blijven. 'Il est difficile de servir un Dieu qu'on connait pas, plus difficile encore d'aimer le Dieu de ses Tirans.'