Kiki Amsberg dook in het verleden van haar ouders om meer te begrijpen van hun levens, hun keuzes en de stilte die haar jeugd kenmerkte. Wat begon als een persoonlijke zoektocht, mondde uit in een indringend boek: ‘Hoe de liefde vergleed’. Ze schreef het niet alleen voor zichzelf, vertelt ze, maar ook omdat er belangrijke lessen in verborgen liggen – over de gevolgen van oorlog, over de broosheid van liefde en over de strijd voor vrouwelijke seksualiteit.
Lees in onze webshop meer over Hoe de liefde vergleed.
Een carrière in radio, boeken en films
Kiki Amsberg is geen onbekende in het medialandschap. ‘Ik heb bij de VPRO gewerkt, bij de radio,’ vertelt ze. Ze was in de jaren zeventig betrokken bij een van de eerste vrouwenprogramma’s in Nederland. Later werkte ze bij het historische radioprogramma Onvoltooid Verleden Tijd (OVT). Na haar pensioen maakte ze enkele films.
Schrijven deed ze al eerder. Samen met Aafke Steenhuis publiceerde ze in de jaren zeventig en tachtig onder meer het invloedrijke feministische boek Denken over liefde en macht. ‘Dat heeft veel gedaan, denk ik. Voor veel ophef gezorgd en lang op de lijst gestaan van de beste boeken.’
Maar nu was het tijd om in haar eigen geschiedenis te duiken.
Gaza opent het verleden
Het was het nieuws dat alles in beweging zette. ‘Ik zag al die beelden van kinderen in Gaza, en toen werd ik opeens teruggeworpen op mijn eigen verleden.’
Kiki, geboren in 1939, groeide op tijdens de Tweede Wereldoorlog, in een huishouden waar nooit over de oorlog werd gesproken. ‘Geen woord,’ zegt ze. Haar ouders wilden hun kinderen niet belasten. Maar juist doordat er gezwegen werd, groeide de afstand. ‘Ik had het gevoel dat ik een beetje … ik was er wel, maar had ik echt contact met mijn ouders? Ik weet het niet.’
Kiki als baby, met haar vader Jules Amsberg
Die vragen brachten haar ertoe de geschiedenis van haar ouders te reconstrueren. Ze putte uit hun eigen geschriften: haar moeder schreef over haar jeugd en toneelcarrière, haar vader begon in 1941 zijn herinneringen op papier te zetten.
Hoe twee jonge mensen elkaar vonden
De zoektocht brengt haar terug naar het begin: hoe haar ouders elkaar leerden kennen. Haar vader, een Duitser uit Aken, had eigenlijk dirigent willen worden, maar moest zijn muzikale dromen opgeven toen de fabriek van zijn vader afbrandde. Via-via belandde hij in het bankwezen en werd uiteindelijk bankdirecteur in Stettin.
Haar moeder groeide op in België en kwam tegen haar zin in Duitsland terecht, waar haar moeder directrice werd van een warenhuis. Zij bleek talent te hebben voor toneel en belandde op een toneelschool in Berlijn. Ze werd actrice, reisde door Duitsland en streek uiteindelijk neer in Stettin – precies daar waar Kiki’s vader werkte.
Hij zag haar op het toneel en werd meteen getroffen: ‘Hij vond haar wel heel erg interessant … en werd een beetje verliefd.’
Met zijn charme wist hij haar voor zich te winnen. Zij – jong, actrice, met weinig geld en aanzien – vond in hem een galante en veilige partner. En zo ontstond hun liefde.
Kiki's moeder: Alice Vorreiter-Amsberg
Oorlogsjaren vol angst en spanning
De oorlog bepaalt een groot deel van het verhaal van haar ouders. Kiki’s vader was volgens de nazi-wetten Joods, wat grote gevolgen had. ‘Hij werd vervolgd en was heel angstig.’
Hij werd in 1933, toen hij inmiddels directeur was van de Dresdner Bank in Hannover, van het ene moment op het andere door het Hitler-regime ontslagen, en vluchtte met vrouw en kinderen naar Amsterdam, waar hij een nieuwe bank opzette.
Kiki beschrijft indringend hoe haar moeder hem vier keer wist te bevrijden. Een van die momenten werkte ze uitgebreid uit in het boek: ‘Ze heeft haar talent succesvol gebruikt om de Duitse officieren daar te overtuigen dat hij vrij moest komen.’
De nachten waren angstig voor het gezin: de Duitsers kwamen ‘s nachts: ‘Er werd keihard op de deur gebonsd. Aufmachen, aufmachen!’
Haar vader vluchtte dan naar de buren of verstopte zich in de kolenkelder, terwijl het gezin in de badkamer werd opgesloten en het huis werd doorzocht. De spanning was overal voelbaar, ook al sprak niemand erover.
Na de oorlog bleef die spanning in huis hangen. Haar moeder werd ziek, haar vader verstopte zich achter de typemachine, waar hij aan Wiedergutmachung-dossiers werkte. Zo raakten ze steeds verder van elkaar verwijderd.
Ongelijke seksuele verhoudingen
Een belangrijk, verrassend deel van het boek gaat over Kiki’s moeder en haar ervaringen met seksualiteit.
Mijn moeder wilde praten over vrouwelijke seksualiteit, maar mijn vader deed letterlijk zijn vinger op haar mond. Hij wilde het niet horen, niet bespreken.
In de jaren dertig, eenmaal in Amsterdam, las mijn moeder een boek van dr. Van de Velde uit 1926, vooruitstrevend in zijn beschrijvingen van vrouwelijke seksualiteit. ‘Zij las dat en zei tegen mijn vader: ik wil je dat voorlezen, want misschien is dat nuttig. Maar mijn vader wilde dat niet horen. Hij wilde niks weten over de vrouwelijke seksualiteit. Hij deed zijn vinger voor de mond van mijn moeder wat betekende: ik wil er niet over horen, niet over praten.
Jaren later vertelde de moeder van Kiki in een interview (dat eerst anoniem werd gepubliceerd) dat ze ‘nooit aan haar gerief is gekomen, nooit klaar is gekomen’. Kiki beschouwt het als een belangrijke les voor de huidige tijd. ‘Ik heb dat opgenomen in het boek omdat ik het belangrijk vind dat dat ophoudt, omdat dat geen gelijkheid tussen mannen en vrouwen geeft. Een vrouw is niet het bezit van de man, dat jullie dat weten.’
Hoe de liefde vergleed
De relatie tussen haar ouders begon liefdevol, maar de oorlog, angst en onverwerkte trauma’s eisten hun tol. ‘Hoewel ze in het begin zo verliefd waren, gleed het een beetje uit elkaar. Daarom gebruik ik in de titel van mijn boek het woord vergleed.’
Er was nog steeds liefde, maar niet meer dezelfde nabijheid. Beide ouders schreven vlak voor hun dood nog een afscheidsbrief aan elkaar. Daaruit bleek dat ze nog steeds van elkaar hielden, maar elkaar, door alles wat er was gebeurd, niet meer konden bereiken.
Trouwfoto van Alice en Jules Amsberg
Waarom dit verhaal nu belangrijk is
Kiki schreef Hoe de liefde vergleed omdat de wereld opnieuw te maken heeft met oorlog en onrust. ‘Het maakt zoveel kapot,’ zegt ze. Door de geschiedenis van haar ouders te vertellen, wil ze laten zien wat oorlog met mensen doet, hoe het levens tekent, hoe verschrikkelijk het is.