De Amsterdamse kunstschilder Cornelis Troost leefde en werkte in de eerste helft van de achttiende eeuw. Het was een periode waarin de inwoners van deze stad volop profiteerden van de rijkdommen die in de koloniën in de Oost en in de West werden verdiend. Tegelijkertijd vonden in Europa drie successieoorlogen plaats.
Een nieuw onderzoek naar tien schilderijen van Troost, waarover u kunt lezen in De politieke wereld van Cornelis Troost (1696-1750), toont een verrassend beeld: een kunstenaar die zich niet alleen richtte op alledaagse taferelen, maar die nauwkeurig keek naar internationale politiek, binnenlandse spanningen en actuele gebeurtenissen. De analyses tonen hoe Troost details gebruikte om verhalen te vertellen die tot nu toe vaak onopgemerkt bleven.
Een stad in bloei en een kunstenaar met een scherpe blik
De keuze voor de tien geanalyseerde schilderijen is niet toevallig. Bij een beschouwing van vier werken vielen enkele bijzondere elementen op.
- Op een globe is een opvallende kleur blauw te zien binnen de contouren van Florida, evenals rond de kustlijnen van Midden- en Zuid-Amerika. Ook zijn er twee ruw geschetste schepen die Kaap Hoorn leken te hebben gerond.
- Twee andere schilderijen tonen een militair in een vreemd tenue, met een merkwaardige rode muts op in een Hollands wachtlokaal
- Daarnaast vluchten cavaleristen met eenzelfde uitdossing en vergelijkbare mutsen over een instortende brug.
- Ten slotte zijn er enkele grappig kijkende mannen te paard te zien, in een serieuze setting.
Deze onverwachte details vormden de aanleiding voor verder onderzoek, dat tot nieuwe inzichten leidde. Van twee schilderijen kon op basis van archiefstukken en teksten overtuigend worden beargumenteerd dat de tot nu toe aangenomen betekenis onjuist was.
Een bekend portret in het Rijksmuseum aan herziening toe
Eén van deze twee werken hangt momenteel in zaal 1.5 van het Rijksmuseum en draagt de titel 'Portret van Joan Jacob Mauricius, gouverneur-generaal van Suriname' (1741). Sinds 1962 wordt aangenomen dat het hier gaat om de toen in Hamburg wonende consul Mauricius. Het nieuwe onderzoek betwist deze identificatie en staaft dit aan de hand van archiefstukken en eigen werk van Mauricius.
Cornelis Troost, Portret van Joan Jacob Mauricius, gouverneur-generaal van Suriname, 1741, Rijksmuseum, Amsterdam, globe en fragment: twee geschetste schepen die zojuist Kaap Hoorn hebben gerond; ze zijn op weg naar de Zuidzee.
Door nauwkeurig naar de vele details op het schilderij te kijken, is een Amsterdamse koopman-regent geïdentificeerd die beter past bij het profiel van de afgebeelde man. Opmerkelijk is dat de eigenaar van het schilderij het werk in 1939 in Parijs nog omschreef als ‘un directeur de Compagnie ’.
De heridentificatie laat zien hoe Troost niet alleen individuen portretteerde, maar tegelijk verwees naar functies, carrières en bestuurlijke posities die in zijn tijd een grote rol speelden.
Een cavalerie-inspectie die geen inspectie blijkt te zijn
Een tweede werk, 'Inspectie van een regiment cavalerie' (1742) – in het depot van het Rijksmuseum – blijkt eveneens een andere voorstelling te bevatten dan aangenomen. Ook hier bleek bij nader onderzoek dat het tafereel anders moet worden gelezen dan voorheen is aangenomen.
Cornelis Troost, Inspectie van een regiment cavalerie, wellicht door Willem van Hessen-Homburg, 1742, Rijksmuseum, Amsterdam, fragment boven: het Russische St. Andreaskruis op het pistoolholster van de figuur op de schimmel; fragment onder: de gezichtsuitdrukkingen van de bannelingen op het moment van de pijnlijke ontmoeting.
Waar eerdere onderzoekers al twijfelden over het tafereel, kan worden geconcludeerd dat op basis van details als een Russisch Andreaskruis op een pistoolholster, de aanwezigheid van een vrouw in een koets en mannen met opvallende gezichtsuitdrukkingen, het hier niet gaat om een westerse militaire inspectie. In plaats daarvan heeft Troost, die veel interesse had in binnen- en buitenlandse politiek, een pijnlijke ontmoeting tussen bannelingen in het Russische Kazan vastgelegd, gebaseerd op informatie uit nieuwsmedia uit die tijd. Daarmee laat dit werk zien hoe Troost zich liet inspireren door politieke gebeurtenissen ver buiten de Republiek.
Troost verdient ook eer als verteller van historische gebeurtenissen in de Republiek, Europa en gebeurtenissen overzee. Hij vond zijn inspiratie in de vele nieuwsperiodieken die in Amsterdam in omloop waren.
De ‘kortegaardes’ als serie: politiek, satire en teleurstelling
Een volgend deel van het onderzoek richt te zich op zeven werken van Troost die bekendstaan als ‘kortegaardes’. Dit zijn schilderijen die tot nu toe altijd als afzonderlijke kunstwerken zijn beschouwd. In het boek wordt echter beargumenteerd dat deze werken samen een reeks vormen. Ze zijn telkens ongeveer in het jaar van vervaardiging te verbinden met de actuele politieke en militaire situatie van dat moment. Hierdoor kunnen ze worden gelezen als een beeldverhaal, waarin Troost de ontwikkelingen tijdens de Poolse en Oostenrijkse Successieoorlogen verwerkte.
De Orangisten, waartoe Troost ook gerekend wordt, waren tegen het beleid van de zittende regenten van pappen en nathouden. Zij steunden het idee dat Willem IV samen met Engeland en Oostenrijk daadkrachtig de strijd tegen de Fransen zou aangaan en bewonderden de prins vurig. De Orangisten voelden zich door zijn aanstelling in 1747 als erfstadhouder gesterkt.
In de zomer van 1748 meenden zij dat hij achter hen stond in de opstand tegen de corrupte en zichzelf verrijkende regenten (het Pachtersoproer en de Doelistenbeweging).
Cornelis Troost, Kortegaarde, 1747, Mauritshuis, Den Haag, fragment met de gelauwerde prins Willem IV.
Zij kwamen echter van een koude kermis thuis. De gang van zaken was voor de Orangisten bijzonder teleurstellend, en Troost heeft dit proces zichtbaar willen maken . De kortegaardes tonen daarmee niet alleen politieke hoop en idealen, maar ook de bittere desillusie die daarop volgde.
Cornelis Troost, Kortegaarde, 1748, Mauritshuis, Den Haag, fragment met een minder flatterende afbeelding van de erfstadhouder Willem IV.
Een bijzonder werk in Stockholm: Troost en Karel XII
Een ander opvallend resultaat uit het onderzoek betreft een werk van Troost dat zich in de collectie van het Armémuseum in Stockholm bevindt. Het tafereel was tot op heden niet geïdentificeerd. Er staat een interessante aantekening op de achterzijde van dit schilderij:
In vertaling: ‘Volgens een inscriptie op de achterkant van de tekening zou de Zweedse staatsman Carl Gustaf Tessin Troost persoonlijk hebben geïnspireerd tot het vinden van onderwerpen voor zijn veldslagen in de geschiedenis van Karel XII. Waar en wanneer het werk in de collectie terecht is gekomen, weten we niet’.
Uit deze aantekening blijkt dat Troost daadwerkelijk een ontmoeting heeft gehad met graaf Carl Gustaf Tessin, een invloedrijke Zweedse staatsman en kunstkenner. Het werk toont een op de waarheid berustende voorstelling van een beroemde slag van Karel XII. Als Troost niet uitvoerig door Tessin is geïnformeerd, moet hij de militaire geschiedenis van de Grote Noordse Oorlog hebben bestudeerd. Dat was niet ingewikkeld, want gezien de handelsbelangen van de Republiek in het Oostzeegebied volgden de redacteuren van kranten en nieuwsperiodieken de politieke en militaire ontwikkelingen aldaar op de voet.
Troost kon het niet laten aan zijn dramatische uitvoering van de slag een humoristische draai te geven. Dat de kunstschilder zich tot het ironische van aangrijpende situaties aangetrokken heeft gevoeld, is – net als in het hiervoor besproken schilderij van de cavalerie – in het hier afgebeelde detail te zien.
Cornelis Troost, Ruiterslag op een instortende brug, 1741, Armémuseum, Stockholm, fragment.
Een kunstenaar die de wereld kritisch volgde
Het onderzoek laat zien dat Troost een maatschappelijk betrokken kunstenaar was, die zich kritisch durfde uit te laten over gebeurtenissen in binnen- en buitenland. Hij volgde politieke ontwikkelingen nauwgezet, gebruikte details om complexe verhalen te vertellen en toonde dat schilderkunst een krachtig middel kon zijn om maatschappelijke en militaire gebeurtenissen te verbeelden.
Heeft u belangstelling voor kunstgeschiedenis, achttiende-eeuwse politiek of de wereld achter Troosts schilderijen? In De politieke wereld van Cornelis Troost (1696-1750) vindt u een rijk en verrassend geheel aan nieuwe perspectieven dat uitnodigt om Troosts oeuvre opnieuw en met andere ogen te bekijken.