De Sint Jansberg, op de grens van Limburg en Gelderland, wordt door natuurkenners beschouwd als een van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Misschien ken je het van een wandeling over het Pieterpad, dat dwars door het glooiende landschap voert, of van een van de vele andere wandelpaden in dit gebied. Achter die bossen, beekjes en heuvels schuilt een rijke geschiedenis – van Romeinse sporen en adellijke landgoederen tot oorlogsverhalen en natuurbescherming.
Benieuwd naar het gebied en zijn verleden? Nu is er een informatief en rijk geïllustreerd boek dat de geheimen van de Sint Jansberg ontsluit: De Sint Jansberg. De auteurs, Paul Klinkenberg en Paul Thissen, vertellen over hun fascinatie, hun onderzoek en de ontdekkingen die zij deden.
Een landschap vol lagen
“Wat mij altijd fascineert,” vertelt Paul Klinkenberg, “zijn oude landschapselementen die nog zichtbaar zijn op het voormalige landgoed. Grafheuvels, oude paden, holle wegen, aangelegde waterlopen, bijzondere perceelsafscheidingen … al die sporen roepen vragen op: wie legde dit aan, waarom juist hier, en wanneer?”
Mede-auteur Paul Thissen kent de Sint Jansberg al van jongs af aan. “Ik ben in de buurt opgegroeid en kwam er als kind al met mijn vader om ijsvogeltjes te kijken. Ik herinner me de verhalen over de baron, de pracht van de Drie Vijvers. Sindsdien ben ik de Jansberg blijven bezoeken. Toen ik later ging werken in het erfgoedveld, begon ik me af te vragen: hoe was het hier vroeger eigenlijk?”
“De Sint Jansberg is een landschap vol sporen - van mensen, van tijd, van verhalen. Elke holle weg en elke oude boom vertelt iets.”
De auteurs delen niet alleen een liefde voor het landschap, maar ook een wetenschappelijke nieuwsgierigheid naar de geschiedenis die erin verborgen ligt.
Overblijfsel van het draaibare houten huisje dat in de jaren 30 op de Kiekberg stond: een draaipunt waarin de spil stak. Het huisje was in gebruik bij ‘Jan de Blazer’ voor klankexperimenten.
Natuur en cultuur hand in hand
Wat maakt de Sint Jansberg zo bijzonder? Het antwoord ligt in de unieke samenkomst van natuur en cultuur. “Het is een stuwwallandschap met grote hoogteverschillen en natuurlijke waterbronnen,” legt Klinkenberg uit. “Dat levert een buitengewoon afwisselend terrein op.”
Thissen vult aan: “Het is een heel bijzondere combinatie van natuur en cultuurhistorie. Je vindt er sporen uit de Romeinse tijd, resten van het oude landgoed, maar ook littekens van de Tweede Wereldoorlog – een waar ‘ruïnelandschap’. Dankzij de inspanningen van de adellijke familie Van Verschuer is het natuurdeel van het landgoed intact gebleven. Het is een zegen dat Natuurmonumenten het gebied nu beheert en beschermt.”
Jaren van onderzoek
Het boek over de Sint Jansberg is het resultaat van jarenlang speurwerk. Voor Klinkenberg begon het al in 2012. “Ik deed toen veldonderzoek voor een wandelboekje over de Jansberg. Een jaar lang heb ik landschapselementen in kaart gebracht en archieven doorgespit. Later, tussen 2017 en 2019, onderzocht ik sporen uit de Tweede Wereldoorlog. Daarna kwam het archiefonderzoek naar de landgoedperiode voor een nieuw project: het publieksboek dat er nu ligt.”
Voor Thissen begon de belangstelling nog eerder. “In de jaren tachtig schreef ik wandelboekjes waarin de Sint Jansberg al voorkwam, maar toen deed ik weinig diepgaand onderzoek. Pas vanaf 2015 ben ik me grondiger gaan verdiepen, onder andere voor de publicatie Het Koningsven en artikelen over de geschiedenis van de Jansberg. Deze waren uiteindelijk aanleiding om samen met Paul en anderen dit boek te maken.”
Het meest waardevolle bronnenmateriaal kwam uit een onverwachte hoek. “De familie Van Verschuer heeft ons toegang gegeven tot privécollecties,” vertelt Thissen. “Daarin vonden we zakelijke documenten, maar ook persoonlijke brieven en foto’s die kleur gaven aan de geschiedenis. Veel was tijdens de oorlog verloren gegaan, maar dankzij de hulp van mensen uit de omgeving konden we verrassend veel reconstrueren.”
“Wie over de Jansberg wandelt, beweegt door eeuwen geschiedenis. Natuur en verleden liggen hier letterlijk onder je voeten.”
Nieuwe ontdekkingen over de familie Van Verschuer
Tijdens het onderzoek kwamen onverwachte vondsten aan het licht. “Wat mij verbaasde,” zegt Klinkenberg, “was dat er zoveel historisch bronmateriaal opdook van leden van de familie Van Verschuer. Ik had gedacht dat bijna alles verloren was gegaan in de oorlog. Maar er kwamen foto’s, documenten en persoonlijke brieven boven water die we dankbaar hebben gebruikt in het boek.”
Thissen noemt de natuurliefde van de laatste baron. “De grote natuurliefde van de laatste baron, Ot van Verschuer, was voor mij een openbaring. Hij kende elke plant en elk dier van zijn landgoed, en die betrokkenheid bij de natuur hielp hem door moeilijke tijden. Het bracht hem bovendien in contact met bekende natuurkenners en -beschermers, zoals Jac. P. Thijsse.” Een tweede ontdekking trof hem om heel andere redenen: “De vader van Ot, Daniel van Verschuer, trouwde met een naaister uit een eenvoudig milieu – en bovendien van het ‘verkeerde’ geloof. In die tijd was dat bijzonder, maar hun huwelijk was hecht en liefdevol. Ze kregen elf kinderen.”
Schilderij uit 1981 van Wim Valentijn van het Groene Water. Op de achterzijde schreef Valentijn dat hij hier, samen met boswachter Vink, voor de laatste maal de ijsvogel zag. Dit prachtige vogeltje was inderdaad enkele jaren verdwenen van de Jansberg maar kwam gelukkig weer terug.
Wandelen door geschiedenis
Wie de Jansberg bezoekt, loopt letterlijk door de geschiedenis. De auteurs hebben hun favoriete plekken.
De mooiste plekken
Paul Klinkenberg: “De mooiste paden zijn te vinden langs het beekweggetje en in het Zevendal. Daar zie je de Jansberg op z’n best – met afwisselende hoogteverschillen, stromend water en de sporen van eeuwen menselijke invloed. De meest bijzondere plek vind ik de top van de Kiekberg, met het verborgen rondeel waar in de jaren dertig een muzikale kunstenaar zijn studio had. Die kon rond zijn as draaien – een wonderlijk bouwwerk dat zelfs terugkomt in een jongensboek uit die tijd.”
Paul Thissen: “Mijn favoriete plek is het dammetje aan het Groene Water. Daar ging ik als jongen met mijn vader ijsvogeltjes kijken. Het is er nog steeds betoverend mooi, met aan de ene kant het beschaduwde meertje en aan de andere kant de dubbele beek die het landschap voedt.”
Mooie delen van het Pieterpad, het Streekpad Rijk van Nijmegen en de Walk of Wisdom voeren allemaal over de Sint Jansberg.
Een boek vol landschap, verhalen en verbeelding
Het boek over de Sint Jansberg is meer dan een geschiedenisboek. Het is een ode aan een landschap waarin natuur en cultuur, mens en tijd, elkaar voortdurend raken. De rijk geïllustreerde uitgave brengt de geschiedenis tot leven met foto’s, kaarten, brieven en persoonlijke verhalen. Wil je de Sint Jansberg beter leren kennen? Ontdek het in het rijk geïllustreerde boek De Sint Jansberg. Ontwikkeling en teloorgang van 'een der schoonste landgoederen van ons vaderland'.