Toen in de coronatijd al zijn optredens werden afgelast, besloot muzikant en schrijver Ad Grooten de dozen met oude brieven van zijn moeder open te maken. Wat begon als een vorm van tijdverdrijf, groeide uit tot een ontdekkingsreis door familiegeschiedenis, koloniale herinneringen en oorlogstrauma’s. Zijn boek ´Ellen lacht. Het masker van het kampkind´ is een ontroerende reconstructie van het leven van zijn moeder, en een zoektocht naar wat er schuilgaat achter haar altijd aanwezige glimlach.
“Ga die oude dozen maar eens openmaken”
“Tijdens corona viel alles stil. Geen optredens. Toen dacht ik: Ga die oude dozen maar eens openmaken,” vertelt Ad Grooten. “Daar zaten allemaal brieven in – handgeschreven, van vóór de Tweede Wereldoorlog, uit het Jappenkamp, en daarna. Die Oost-Indische inkt was doorgedrukt, dus ik moest ze eerst inscannen en ontcijferen. Maar wat eruit kwam, was een geweldig verhaal.”
Uit die brieven ontstond niet alleen het boek Ellen lacht, maar ook een voorstelling met liedjes die hij schreef over zijn moeder en haar leven. “Ik leerde haar opnieuw kennen,” zegt hij. “Hoe ze als meisje opgroeide in een groot koloniaal huis in Nederlands-Indië, met inlandse bediendes. En ineens begreep ik waarom ze later in haar leven terug wilde naar de tropen.”
Meer dan een boek alleen
De brieven die Ad vond, inspireerden hem niet alleen tot schrijven, maar ook tot componeren. In de voorstelling 'Ellen lacht' en op het gelijknamige album zingt hij samen met zijn jongere broer Coen – die onder andere rapt – en met toetsenist en producer Jeroen Habraken liedjes over het leven van hun moeder.
De voorstelling reist door het land. Bekijk de website van Ad voor de actuele
speeldata.
De grote geschiedenis van de twintigste eeuw
Ad werd geboren op Curaçao. Zijn moeder ging daarheen na de oorlog – naar de warmte, de zon, maar ook naar een omgeving die pijnlijke herinneringen opriep. “Op Curaçao wilde ze geen zwarte huishoudsters,” vertelt hij. “Dat vond ik toen vreemd. Nu begrijp ik beter waar dat vandaan kwam. Wat is er in die oorlog allemaal gebeurd? De Japanse bezetting, ‘Azië voor de Aziaten’ – het heeft diepe sporen nagelaten.”
Het leven van zijn moeder weerspiegelt de grote geschiedenis van de twintigste eeuw: kolonialisme, oorlog, migratie en het Indisch zwijgen dat zoveel families kenmerkt. “Ze was een vrolijke vrouw,” zegt Ad. “Altijd positief. En dat is waarschijnlijk waarom wij nooit echt doorgevraagd hebben over wat ze had meegemaakt.”
“Het Indisch zwijgen: adoe, het is al goed”
Het boek kreeg niet voor niets de ondertitel Het masker van het kampkind. “Dat masker viel soms af,” vertelt Ad. “Dan zag je ineens dat er iets zat achter die lach. Maar meestal was ze gewoon blij en genoot van haar gezellige, creatieve gezin. Pas toen ik die brieven las, besefte ik hoe heftig haar jeugd was – het kamp, de Bersiap, de onzekerheid, de angst.”
Het leven van mijn moeder vertelt tegelijk het verhaal van een generatie die zweeg over wat er in Indië is gebeurd.
De ontdekkingstocht bracht ook onverwachte familiegeheimen aan het licht. “Ik kwam erachter dat mijn overgrootvader een NSB’er was,” zegt Ad. “Een bijzondere ontdekking, nooit geweten. En ik voelde me er niet ongemakkelijk bij. In de brieven die mijn grootouders naar Den Haag sturen, lees ik hoe zij mijn oma's vader al op andere gedachten proberen te brengen door het voor de Joden op te nemen.”
Ellen Grooten-Asselbergs
De stille opa die uit het raam staarde
Een ander portret dat tot leven kwam, was dat van Ads opa, de vader van zijn moeder. “Toen ik als kind uit Curaçao naar Nederland kwam, had ik ineens een opa. Een stille man, altijd kijkend uit het raam met een sigaar in zijn hand. We hadden niet veel contact,” herinnert Ad zich.
“Maar nu, via die brieven, leer ik een heel andere man kennen: grappig, warm, vol verhalen. In die tijd woonde hij natuurlijk nog in dat grote tropenhuis met bediendes. Iets is er gebeurd in dat kamp – iets wat hem veranderd heeft. En ineens valt er zoveel op zijn plek.”
Een droevig record
Ellen zat onder andere in het vrouwenkamp Belalau op Sumatra, dat een droevige geschiedenis kent: bijna een derde van de vrouwen en kinderen overleefde het kamp niet, een percentage dat geen enkel ander Japans burgerkamp evenaart.
Voor de tweede keer vertrekken
Ad is geboren op Curaçao, maar op zijn zevende verhuisde het gezin terug naar Nederland. “Dat was vlak na Trinta di mei – 30 mei 1969 – de grote arbeidersopstand. De zwarte havenarbeiders pikten het niet meer. De situatie werd gespannen en onveilig. Het trauma van de pemuda’s kwam bij mijn moeder terug toen we midden in die onrust terechtkwamen. Mijn ouders begrepen de woede van de bevolking, en voelden dat ze opnieuw moesten vertrekken. Voor de tweede keer.”
Vertrekken en zwijgen, positiviteit als overlevingsstrategie – ze vormen de rode draad in Ellen lacht. “Ik denk dat ze met ons gezin probeerde dat vrolijke leven van vroeger te herstellen,” zegt Ad. “Het gezin van voor de oorlog, met die leuke vader en dat grote huis. Ze heeft dat altijd proberen vast te houden.”
Tijdens het schrijven leerde ik niet alleen mijn moeder kennen, maar ook de geschiedenis van Nederlands-Indië – de revolutie, de politionele acties, en de wereld waarin zij opgroeide.
“Wie was die Soekarno eigenlijk?”
Tijdens het schrijven dook Ad ook in de geschiedenis van Nederlands-Indië. “Ik moest alles weer opfrissen,” lacht hij. “Wie was die Soekarno ook alweer? Hoe zat het met die revolutie, met de politionele acties? Door het leven van mijn moeder te volgen, leer je ook de geschiedenis van een tijdperk kennen.”
Die combinatie van persoonlijke verhalen en historische context maakt Ellen lacht bijzonder. Het is geen droge geschiedschrijving, maar een levendig portret van een vrouw – en een indringend verhaal over familie, oorlog en herinnering.
Meer weten? Lees verder over Ellen lacht of bekijk het interview met Ad hieronder.