De middeleeuwen spreken nog altijd tot de verbeelding. Niet alleen door de schilderijen, beelden en gebouwen die bewaard zijn gebleven, maar ook door de muziek die toen klonk. In zijn nieuwe boek 'Engelenspel' brengt Rens Tienstra deze werelden samen: hij bespreekt zeven topstukken uit de collectie van het Rijksmuseum in relatie tot hun muzikale tegenhangers. Het resultaat is een levendig verhaal over de relatie tussen beeldende en klinkende kunst in de Lage Landen.
In dit interview vertelt de auteur hoe het idee voor het boek ontstond, welke ontdekkingen hij deed en wat hem zelf het meest raakt in de gekozen werken.
Een liefde voor geschiedenis én muziek
De kiem voor het boek werd al vroeg gelegd. "Sinds mijn vroegste jaren heb ik een enorme liefde voor de geschiedenis én de muziek," vertelt de auteur. "Die twee vakgebieden komen in deze uitgave op gelijkwaardige wijze samen."
Een belangrijk vertrekpunt was zijn specialisme in de muziekgeschiedenis: het gregoriaans in de Lage Landen. Daarnaast speelt zijn passie voor musea een rol. Tijdens een bezoek aan de afdeling 1100-1600 in het Rijksmuseum viel hem iets bijzonders op: "Ik realiseerde me dat ik van veel tentoongestelde stukken niet alleen de locaties kende, maar ook de bijbehorende zangboeken. 1 + 1 = 2, en zodoende ben ik gaan kijken waar er combinaties te maken waren en hoe die zich tot elkaar verhouden."
Een bijzondere ontdekking onderweg was de zogenoemde Memorietafel van de Meester van Spes Nostra. Tot dan toe was de herkomst van dit raadselachtige paneel onbekend. Door zangboeken en verwante bronnen te bestuderen, wist de auteur aan te tonen waar het paneel thuishoorde. "Daarmee was het nut van een dergelijke studie ook mooi aangetoond!"
Naast de inhoudelijke motivatie speelde er nog iets mee: een persoonlijke wens. Na zijn vorige boek, Duizend jaar doorgegeven, dat veel doorwrochte studie vergde, wilde hij ditmaal een lichter en plezieriger project aangaan.
"Ik heb dit boek echt als een plezierig intermezzo tussen de andere werkzaamheden door geschreven."
Waar gaat het boek over?
Het boek behandelt de relatie tussen middeleeuwse beeldende kunst en muziek, steeds aan de hand van zeven representatieve voorbeelden uit de collectie van het Rijksmuseum. "Kortweg: de relatie tussen de middeleeuwse beeldende en klinkende kunst," aldus de auteur.
Zo ontstaat een caleidoscoop van kunstwerken waarin schilderijen, beeldhouwwerken en muziek elkaar aanvullen en versterken. Elk hoofdstuk laat zien hoe beeld en klank samen een boodschap uitdroegen in hun tijd.
Het Timpaan van Egmond boven de ingang van Rijksmuseum-afdeling 1100-1600
Wat het boek wil laten zien
De auteur hoopt vooral bewustzijn te wekken: hoe beeldende en muzikale kunst in de middeleeuwen samenwerkten, en hoe wij die nu ervaren. Hij noemt drie hoofdredenen waarom dit belangrijk is.
1. Behoud van kunst én context
Niet alleen de kunstwerken zelf, maar ook de ‘gebruiksaanwijzingen’ uit die tijd zijn bewaard gebleven. Denk aan notities van kosters, instructies voor erediensten en rubrieken in manuscripten. "Een dergelijk behoud van beeld, muziek én gebruiksvoorschrift is een zeldzame situatie, maar wel een die vraagt om duiding vanuit verschillende onderzoeksdisciplines. Daaraan wil ik graag mijn bijdrage leveren."
2. Veelzijdigheid van functies
De combinatie van beeld en geluid kon allerlei functies vervullen: verkondiging, voorspraak, klasse, tastbaarheid en herdenking. "Die veelzijdigheid is wat middeleeuwse kunst zo fascinerend maakt."
3. Herkomst uit de Lage Landen
Het boek laat zien dat er in onze regio nog veel te ontdekken valt. Een groot deel van de besproken gezangen is alleen bekend bij enkele gespecialiseerde musicologen, en de verbanden met beeldende kunst waren tot nu toe nauwelijks onderzocht.
"Deze publicatie wil functies, verbanden en beoogde ervaringen van deze kunstcombinaties méér voor het voetlicht brengen dan tot nu toe is gedaan."
Onderzoek en speurwerk
Het onderzoek achter het boek verliep per kunstwerk verschillend. Soms kende de auteur de muzikale pendant al, soms was er meer speurwerk nodig. Bijvoorbeeld bij de Boom van Jesse, toegeschreven aan Geertgen tot Sint Jans. "Daar heb ik me eerst lang beziggehouden met het afgebeelde onderwerp, om te begrijpen waar deze keuze vandaan kwam. Pas daarna kon ik gerichter zoeken naar muzikale bronnen die erbij pasten."
Het meest uitgebreide onderzoek betrof opnieuw het paneel van Spes nostra. "Daarbij zijn zo’n beetje alle bronnen uit de Moderne Devotie uit binnen- en buitenland langsgekomen – honderden manuscripten! Het doel was duidelijk maken wat de norm was en wat de uitzondering op één specifieke feestdag. De conclusie was de moeite waard: die ene uitzondering sloot precies aan bij de onderwerpen die op het paneel worden afgebeeld."
Zo toont het boek niet alleen de werken zelf, maar ook het detectivewerk dat nodig is om hun betekenis te doorgronden.
Persoonlijke favoriet
Van de zeven besproken werken zijn er veel die de auteur raken, elk op een eigen manier. Toch springt er één uit: het Timpaan van Egmond.
"Dat is vooral omdat ik via meerdere wegen een band heb met zowel de middeleeuwse als de hedendaagse abdij aldaar. Maar ook omdat het als één van de weinige werken niet achter een beschermend touw of glasplaat hangt, maar gewoon op de oorspronkelijke hoogte, direct bij de ingang van de museumafdeling."
Daarnaast is er een heel persoonlijke link: "Ik fiets twee keer per week langs de restanten van de abdij van Rijnsburg, waar één van de besproken zangboeken vandaan komt. Daarmee is er ook een tastbare herinnering."
De waarde van beeld én klank
Het boek laat zien dat kunst in de middeleeuwen nooit op zichzelf stond. Beeld en muziek versterkten elkaar, droegen gezamenlijk een boodschap uit en kregen betekenis in de context van eredienst en gemeenschap.
Door zeven zorgvuldig gekozen werken te verbinden met hun muzikale tegenhangers, maakt de auteur die wereld opnieuw zichtbaar én hoorbaar. Daarmee is zijn werk meer dan een kunsthistorische studie: het is een uitnodiging om met nieuwe ogen en oren te kijken naar wat de middeleeuwen ons nalieten.
Ontdek het boek
Met dit boek nodigt Rens Tienstra iedereen uit om de middeleeuwen op een nieuwe manier te ervaren: niet alleen met de ogen, maar ook met de oren. Het is een rijk geïllustreerde uitgave die kunst en muziek samenbrengt en zo laat zien hoe diep verweven beide waren in het leven van toen.
Benieuwd geworden? Ontdek Engelenspel in onze webshop en laat je meenemen naar de wereld van beeld en klank in de middeleeuwen.