Vrouwen worden vaak neergezet als slachtoffer: afhankelijk, kwetsbaar en machteloos. Historicus en auteur Tanja Wassenberg dook in de wereld van vrouwen in de 17e en 18e eeuw om juist hun kracht zichtbaar te maken. Hun verhalen laten een enorme overlevingsdrang zien. “En misstanden? Ja, ze deden heel veel foute dingen, maar die zijn altijd leuk om over te schrijven.”
“Het idee dat we zwak zouden zijn, minder verdienen, vaker slachtoffer zijn van geweld en er vooral mooi en sexy uit moeten zien – maar niet te uitdagend, want dan ‘vragen we om problemen’ – dat stoorde me. Vrouwen zijn óók sterk en beschikken over een indrukwekkende overlevingsdrang. Die kracht verdient het om gezien en te worden.”
In haar boek Quaataardige vrouwen onderzoekt Tanja Wassenberg de levens van vrouwen die werden vervolgd voor moord, bedrog, rebellie en kwaadaardigheid en brengt hun vergeten stemmen tot leven.
Onderzoek in rechtbanken en dagboeken
Het boek is stevig geworteld in historisch bronnenonderzoek. Als historicus verdiepte de auteur zich in rechtbankverslagen, ondervragingsrapporten, notariële akten, testamenten, dagboeken en krantenartikelen.
“Maar ik vind het ook leuk om verhalen te vertellen. Ik wilde de menselijke kant van de vrouwen en hun gedragingen benadrukken. Dus in plaats van een traditionele historische studie die zich richt op feiten, heb ik geprobeerd om er een combinatie van te maken.”
Het onderzoek kende ook uitdagingen, omdat ideeën over goed en kwaad door de tijd heen zijn veranderd.
“Ik moest terug stappen in het verleden en niet oordelen naar de maatstaven van nu. En hoewel alle vrouwen de verhoorkamers van binnen hebben gezien, moest ik me steeds blijven afvragen of ze wel de waarheid spraken. De meeste verdachten probeerden natuurlijk onder straf uit te komen of de schuld op iemand anders af te schuiven.”
Het schrijnende verhaal van Sara Abiatar
Eén zaak sprong er voor de auteur pijnlijk uit: het verhaal van Sara Abiatar.
Sara, een migrante, verkeerde in grote armoede na de dood van haar man. Ze moest samen met haar zoontje haar huis verlaten en kon ergens een kleine kamer bemachtigen. Maar daar raakte ze zwanger na een verkrachting door de huisknecht. Na een paar maanden kon ze het leven niet meer aan en uit schaamte, wanhoop, armoede en misschien wel bescherming van haar twee kleine kindjes sneed ze hun keeltjes door en riep direct "Moord, moord!’. Ondanks haar ellendige omstandigheden werd er tijdens de verhoren geen compassie getoond. Ze werd veertien dagen na haar daad levend geradbraakt en gewurgd.
“De combinatie van haar tragische omstandigheden, de wanhoopsdaad en verschrikkelijke straf heeft me wel naar de keel gegrepen.”
Vrouwen tussen afhankelijkheid en zelfstandigheid
Formeel stonden vrouwen in de vroegmoderne tijd onder voogdij van hun ouders of echtgenoot. Hun rechten waren beperkt: minder toegang tot onderwijs, nauwelijks eigendomsrechten en geen politieke invloed. Toch waren vrouwen niet altijd machteloos en was hun arbeidsparticipatie hoog.
In havensteden zoals Amsterdam leefden veel vrouwen alleen. Als alleenstaande immigrantes en als weduwen van zeelieden (velen kwamen niet terug van hun zeereis) moesten zij zichzelf en hun kinderen zien te voeden.
“Vrouwen stonden onder druk, maar stonden ook hun mannetje. Sommigen wisten hun handelingsruimte te vergroten door bijvoorbeeld kleine zelfstandige te worden, anderen verkozen het criminele pad. Leven als man kon ook een manier zijn om te ontsnappen aan maatschappelijke beperkingen. Maar ook dat werd, net als homofilie, niet geaccepteerd en streng bestraft.”
Veranderende ideeën over goed en kwaad
Vanaf de late achttiende eeuw begonnen maatschappelijke verhoudingen langzaam te veranderen. Er kwamen nieuwe ideeën over misdaad en rechtvaardigheid, en de eerste sociale voorzieningen deden hun intrede. Armenzorg kreeg meer structuur en homoseksualiteit werd in de loop der tijd minder streng veroordeeld.
Vrijheden werden stap voor stap bevochten: vrouwen kregen toegang tot onderwijs, mochten beroepen uitoefenen die voorheen alleen voor mannen openstonden, en sociale vangnetten zoals alimentatie, bijstand en gezondheidszorg werden opgebouwd.
“Daardoor zijn vrouwen tegenwoordig niet meer afhankelijk van vriendendiensten of het criminele pad. Dat maakt een wereld van verschil.”
Vrouwen als dader en slachtoffer
Quaataardige vrouwen laat zien hoe veelzijdig ‘kwaadaardig gedrag’ kan zijn. Niet alleen armoede en wanhoop, maar ook jaloezie, ambitie, wraak en pure slechtheid dreven vrouwen tot misdaad.
“Vrouwen waren niet altijd weerloze slachtoffers, maar ook actieve daders die hun eigen keuzes maakten in een samenleving met beperkte mogelijkheden. De risico’s die ze daarbij liepen, waren groot: de buurt had overal oren en ogen, en verraad lag op de loer.”
Het boek toont ook hoe vrouwen grenzen overschreden en hun lichaam inzetten, vaak met verregaande gevolgen, en hoe de maatschappij omging met afwijkende genderidentiteiten en seksuele geaardheden.
"Het boek biedt een rijk en vaak duister beeld van vrouwelijke levens in de 17e en 18e eeuw, en stimuleert kritisch nadenken over het verleden."
Een spiegel voor het heden
Door zich te verdiepen in de levens van deze vrouwen, wil de auteur meer dan alleen historische feiten delen.
“Met dit boek wil ik een inkijkje geven in de sociaaleconomische en psychologische omstandigheden van het verleden, en tegelijkertijd laten zien hoe mensen vroeger aankeken tegen misdaad, kwaad en afwijkend gedrag. Het richt zich op vrouwen die een minder fraaie rol in de geschiedenis hebben gespeeld. Juist door hun misdragingen of afwijkend gedrag kunnen we de menselijke kant van deze vrouwen leren kennen, evenals de omstandigheden die hen tot hun daden dreven."
Quaataardige vrouwen biedt daarmee een spiegel voor het heden: ook nu nog bestaan ongelijkheid, victim blaming en stereotiepe beelden van vrouwen. Tegelijk laat het zien hoe groot de stappen zijn die sindsdien zijn gezet.