Na de Tweede Wereldoorlog beheerde het Nederlands Beheersinstituut (NBI) het vermogen van mensen die verdwenen of verdacht waren – vaak Joodse slachtoffers, maar ook Rijksduitsers en collaborateurs. Het boek 'In bewaring' onthult hoe deze herverdeling in de praktijk verliep. Frans Fox (historicus en directeur van het Belasting & Douane Museum) vertelt over het onderzoek, de tentoonstelling Goed/Fout, het boek én over een aantal complexe situaties en schrijnende zaken.
De rol van het NBI
Direct na de Tweede Wereldoorlog richtte de Nederlandse regering in ballingschap het Nederlands Beheersinstituut (NBI) op. De missie van dit instituut was het beheren en herverdelen van het vermogen van ‘afwezigen’. Daarmee werden vooral Joodse Nederlanders bedoeld die de oorlog niet hadden overleefd, maar ook Rijksduitsers, collaborateurs en andere verdachten.
De opbrengsten van die vermogens zouden deels ten goede komen aan de heropbouw van Nederland, deels als genoegdoening dienen voor de Joodse gemeenschap.
Van onderzoek naar tentoonstelling en boek
Frans vertelt: “Rond 2019 was het archief van het NBI net openbaar geworden. In het Nationaal Archief, waar dat archief zich bevindt, kwam ik in contact met Marieke Oprel, die juist promoveerde op een onderdeel van het Nederlands Beheersinstituut. Zij wilde graag iets doen met haar onderzoek. We raakten in gesprek en zo ontstond het idee voor een tentoonstelling én een boek.”
“Het (vervolg)onderzoek dat we hiervoor deden was uniek: we konden dankzij een grote financiële bijdrage van het Mondriaanfonds twee universiteiten inschakelen. De Radboud Universiteit deed onderzoek naar de historische kant van het NBI; de financieel-fiscale kant werd uitgezocht door onderzoekers van Tilburg University. Dat leverde een hele mooie synergie op.”
Zes oorlogservaringen
De tentoonstelling Goed/Fout draaide van 1 december 2023 tot en met 22 september 2024 in het Belasting & Douane Museum. Voor de tentoonstelling werden zes personen gekozen die elk een ander perspectief op de oorlog en het NBI vertegenwoordigen: van Joodse overlevenden tot Rijksduitse bewoners, van spijtvolle collaborateurs tot mensen die tot het einde achter hun keuzes bleven staan. Het laatste hoofdstuk van het boek doet hiervan verslag.
Frans: “Een treffend voorbeeld is Bertha, een meisje dat verliefd werd op een Duitse soldaat. Ze kreeg cadeaus van hem en haalde zelf ook weleens een boek of een schort uit een huis dat door de Duitsers was bezet. Na de oorlog had ze veel spijt. Bij haar proces werd haar vooral verweten dat ze (eerlijk gekochte) kanten zakdoeken van haar soldaat had aangenomen. Ze werd zwaar gestraft.”
Onteigening en rechtszaken
“Nog een aangrijpend verhaal is dat van David Samuel, een Joodse man die de oorlog overleefde. Hij keerde terug naar Nijverdal, waar vrijwel alles was verwoest, behalve zijn ouderlijk huis. Hij was officieel geen eigenaar, maar iedereen wist dat hij erfgenaam was, omdat zijn hele familie in de kampen was omgekomen. Dat hij het eigendom kreeg, is niet zonder slag of stoot gegaan.
Ondertussen gaf hij een loodgieter toestemming om op de puinhopen een schuurtje te bouwen om zijn werk te kunnen doen. Hij vroeg daarvoor een gulden huur. Uiteindelijk vond het NBI dat die gulden aan hen toekwam, omdat David zelf al een vergoeding kreeg van het NBI. Daarna is ook nog de hele grond onteigend door de gemeente, omdat zij daar woningbouwplannen mee had. Dit alles leidde tot een grote rechtszaak, waar David niet goed uit is gekomen.”
Het zijn slechts twee voorbeelden van de vele complexe situaties, schrijnende verhalen en lange juridische gevechten.
Wat is goed, wat is fout?
Naast het in kaart brengen van de historie en de fiscaal-juridische aspecten van het werk van het NBI, had het onderzoek van de Radboud Universiteit en Tilburg University ook als doel om lessen te trekken voor het heden.
Frans daarover: “En als je nou kijkt naar het archiefonderzoek, dan kan je toch wel de conclusie trekken dat men wat genuanceerder had moeten handelen. Niet plat zeggen: die was goed en die was fout. Ik realiseer me ook wel: na de oorlog was de tijd heel anders. Duitsers, ja, álle Duitsers, werden gezien als fout. En dat was natuurlijk niet zo. Maar het blijkt wel dat het Nederlands Beheersinstituut ook op die regel zat: of je was fout, of je was goed. Nu zouden we daar wellicht wat genuanceerder mee omgaan.”
Meer weten over het NBI?
In bewaring werpt licht op een onbekend hoofdstuk uit de Nederlandse geschiedenis. Het laat aan de hand van concrete voorbeelden zien hoe het NBI handelde en welke afwegingen werden gemaakt, ook in fiscaal-juridisch opzicht. De publicatie geeft daarnaast een goed inzicht in de vraag wie vijandelijke staatsburgers waren (hoe dat werd bepaald), onteigening en rechtsherstel, en naoorlogse wederopbouw met wederom onteigeningen, maar dan door gemeenten. Het is gebaseerd op grondig wetenschappelijk onderzoek, maar goed leesbaar voor niet-academici.
Meer weten over deze bundel of het boek? Bekijk hieronder het volledige interview met Frans Fox of ga naar de boek-pagina op onze website.