Toen het archief van de West-Indische Compagnie in 1821 als oud papier werd verkocht, verdween een schat aan informatie uit de Nederlandse geschiedenis. Toch lukt het soms om met speurwerk vergeten verhalen zichtbaar te maken. Dat laat Godfried Vranken zien met 'Het Verraad van de Allerheiligenbaai', een historische studie over Bauwen Heijndricxsz., een burgemeester uit Edam die een sleutelrol speelde in de beginjaren van de WIC. Zijn zoektocht leidde van Spaanse archieven naar glas-in-loodramen in Edam en bracht intrigerende zaken aan het licht.
Een fascinatie die begon met Boudewijn Büch
De auteur woont al sinds 1988 in Madrid en heeft een technische achtergrond. Zijn interesse voor historische bronnen begon met het werk van Boudewijn Büch over Columbus. Godfried: “Via Büch ontdekte ik het belang van primaire bronnen, een les die van grote waarde bleek voor mijn onderzoek naar de West-Indische Compagnie. Door eerdere studies over Columbus was ik bekend met Spaanse archieven, die uiteindelijk de sleutel vormden tot het ontrafelen van het verhaal van Bauwen Heijndricxsz.”
Wie was Bauwen Heijndricxsz.?
De naam Bauwen Heijndricxsz. duikt op in een Spaanse publicatie uit 1934, waarin hij Balduino Enrico wordt genoemd. Godfried: “Die vermelding wekte onmiddellijk mijn nieuwsgierigheid: als een Nederlandse burgemeester in Spaanse boeken genoemd wordt, moet er iets belangrijks zijn gebeurd.” Verdere naspeuringen, onder andere via het periodiek Oud-Edam, bevestigden zijn prominente rol in de vroege strategie van de WIC.
De verovering van de Allerheiligenbaai
In 1624-1625 stuurde de WIC een vloot naar de Allerheiligenbaai in Brazilië, met als doel de Portugese (en dus Spaanse) suikerindustrie daar in handen te krijgen. De eerste aanval onder leiding van Jacob Willekens was succesvol. Maar toen de Spanjaarden lucht kregen van het verlies, reageerde koning Filips IV woedend en stuurde een enorme tegenvloot van 52 schepen en 12.500 man. De Nederlandse versterkingsvloot, onder leiding van Bauwen Heijndricxsz., kwam pas vier weken ná de Spaanse herovering aan.
Spionage binnen de WIC
Waarom die vertraging? Volgens Nederlandse bronnen was er sprake van extreem slecht weer. Godfried: “Ik vond dat wel vreemd eigenlijk. Twee maanden slecht weer! Ja, het regent hier natuurlijk best vaak, maar zó lang ... Uiteindelijk stuitte ik in geheime notulen op de echte verklaring: er was in Antwerpen een opperspion actief, Manuel Sueyro. Hij heeft mensen van de West-Indische Compagnie omgekocht om ervoor te zorgen dat die versterkingsvloot te laat zou vertrekken. Dus Bauwen komt op 26 mei 1625 aan in de Allerheiligenbaai, zo’n vier weken nadat de WIC-troepen daar verslagen werden door de Spanjaarden.”
Het bestaan van zo’n spionagenetwerk, tot in het hart van de WIC, is een opmerkelijke ontdekking en werpt nieuw licht op het falen van de Nederlandse missie in Brazilië.
Een Amerikaanse historica wijst de weg
Een cruciale aanwijzing kwam van de Amerikaanse historica Irene Alowa Wright. Zij werkte begin twintigste eeuw jarenlang in het Archivo de las Indias in Sevilla en correspondeerde met Nederlandse instellingen over haar vondsten. In haar publicatie uit 1936 wees zij nadrukkelijk op plekken waar verder gezocht moest worden, waaronder het archief van Simancas en de Real Academia de la Historia. “Dat was een handreiking, ze vertelt precies: daar moet je heen. En dat heb ik gedaan. In een andere noot vermeldt zij een naam van iemand waar misschien nog informatie over beschikbaar zou zijn: Manuel Sueyro. Die naam had ik nog nooit gehoord. En dan ga je natuurlijk zoeken.”
Een boek voor historici én nieuwsgierige lezers
Hoewel het boek stevig verankerd is in archiefonderzoek en historische bronnen, is het niet alleen bedoeld voor historici. “Ik hoop ook dat een wat breder publiek geïnteresseerd zal zijn. Ik denk dan altijd aan mijn eigen dochters: zouden die dit nou wel of niet willen lezen?”
Zo heeft Godfried geprobeerd om, net zoals Boudewijn Büch dat altijd deed, actuele sporen in kaart te brengen en de geschiedenis daarmee tastbaar en toegankelijk te maken. “En ik moet zeggen: ik heb zoveel dingen gevonden, dat ik zelf nog steeds wel onder de indruk ben van hoeveel er bewaard is gebleven.”
Sporen van Bauwen: van Edam tot Madrid
Zo zijn er sporen van de WIC en Bauwen te vinden in de Allerheiligenbaai zelf, maar ook in San Juan de Puerto Rico, in een aantal musea in Spanje, en, heel belangrijk, in Edam. Godfried: “Hoewel het graf, de grafsteen van Bauwen Heijndricxsz. in de Grote Kerk van Edam is verdwenen, zijn er in de glas-in-loodramen van de kerk nog dingen die direct aan hem herinneren. Onder andere zijn handmerk. Dat vind ik mooi om tegen mijn dochters te zeggen: als het nu een zonnige dag is, en het licht schijnt naar binnen in die Grote Kerk, dan schittert er nog steeds een beetje Bauwen in Edam.”
Meer weten?
Wilt u meer weten over Bauwen Heijndricxsz., de vroege jaren van de WIC en de verloren slag om de Allerheiligenbaai? Het Verraad van de Allerheiligenbaai geeft een unieke inkijk in dit hoofdstuk van onze geschiedenis, gebaseerd op onder andere unieke bronnen in Spanje. Godfried Vranken zelf aan het woord horen? Beluister het audiofragment hieronder.