Het heimelijk gerecht

Het Westfaals veemgerecht in de Noordelijke Nederlanden in de late middeleeuwen.
 

De Westfaalse vrijbanken, samen het Westfaalse vrijgerecht of veemgerecht genoemd, waren rechtbanken waar in hoogste instantie over vrije personen recht werd gesproken door rechters die de titel van vrijgraaf voerden. Aanvankelijk was hun bevoegdheid beperkt tot een geografisch begrensd rechtsdistrict dat vrijgraafschap heette. In de veertiende eeuw werd hun competentie ten aanzien van een aantal zaken uitgebreid, eerst over heel Westfalen en vervolgens over het hele Duitse Rijk. In veertiende- en vijftiende-eeuwse documenten wordt het veemgerecht vaak het 'stille gerecht', het 'heimelijke gerecht' en het 'verboden gerecht' genoemd. Deze termen deden latere generaties fantaseren over geheime rechtszittingen op verborgen plaatsen en over een geheim lidmaatschap van een illegaal eedgenootschap. 'Heimelijk' en 'stil' betekenen in dit verband echter besloten, niet-openbaar en een 'verboden geding' was een rechtszitting waartoe degenen die aanwezig moesten zijn, opgeroepen werden. De vrijgraaf 'spande zijn bank' op de plaats waar de vrijstoel gevestigd was: steeds in de open lucht onder een hoge boom (eik of linde) in de onmiddellijke nabijheid van een grote weg, bij een brug of voor de poort van een stad of burcht. Een grote, platte steen diende als tafel met daarop het ceremoniële zwaard van de vrijgraaf en een strik, symbolen van de competentie van het gerecht om doodvonnissen uit te spreken. De ommestand bestond uit 'dingplichtigen' van het vrijgraafschap - voornamelijk boeren aan wier hoeven de plicht om aanwezig te zijn verbonden was - en andere, meestal door de partijen opgeroepen, vrijschepenen. De zittingen vonden plaats 'bij klimmende zon'. Alle aanwezigen waren ongewapend. Deze setting en de hele procesgang maakten diepe indruk op buitenstaanders. Het heimelijk gerecht geeft een compleet overzicht (voorzover het beschikbare materiaal dit toelaat) van het optreden van het vrijgerecht en de vrijgraven binnen de grenzen van het tegenwoordige Nederland. Uitgebreid wordt ingegaan op aard en functie van het veemgerecht en de betekenis ervan voor de rechtsbedeling in het gebied in kwestie. Alle rechtszaken worden gedetailleerd en levendig beschreven: het conflict dat de aanleiding was, de wijze waarop de beklaagde(n) gedaagd werd(en), de achtergronden en positie van alle deelnemers, de gang van zaken tijdens het gerecht, het vonnis en de uitvoering ervan. De rechtszaken vormen tevens een bron voor genealogisch onderzoek en de geschiedschrijving van het alledaagse leven.